Карт өянке төбе (Роза Хафизова)

Акәби дөнья куйды! Карт, бик карт иде ул Акәби. Шу­лай да аның үлеменә бәйләнешле вакыйгалар безнең күңелләрдә мәңге уелмас яра булып калды.

Акәбигә ничә яшь, бу дөньяда күпме яшәгән ул — мо­ны беркем дә тәгаен генә белми иде. Хәтта аның чын исе­ме дә онытылган. Безнең бабайлар заманында ук инде аның чәчләре, йөзе, кигән киеме, башындагы яулыгы, киез каталары, тула оеклары — һәммәсе ап-актан булган. Күрәсең, шуңадыр, авыл халкы аңа Акәби дип кенә эндәшә, хөрмәт итә иде. Өлкәннәр үзләрен аның алдын­да ничектер бурычлы саныйлар. Әбекәй инде күптән эшләрлек хәлдә булмаса да, аның тамагы тук, өс-башы ап-ак, өе җылы була иде. Күрше-тирә халкы мал суямы, май язамы, яисә тәмлерәк мич ашы пешерәме — Акәби-не өлешсез калдырмыйлар. Гаязның әнисе аның өен җыя, керен юа, өстен-башын карый иде. Мәктәптә ти­мурчылар эше кызып киткән чакта без дә аны караша­быз. Аның өе безнең тимурчылар звеносы зонасына керә. Су алып кайтып бирәбез, кызлар идәнен юып чыгара. Кызганычка каршы, тимурчылар эше гел җай гына бар­мый шул. Юкса, әбине үзебез генә дә карар идек. Хәер, Акәби кул кушырып утырырга яратмый — кыштыр-кыш­тыр килеп йөренә, нидер эшләгән була. Кайчакларда бәләкәй чиләк тотып, чишмәгә суга да чыгып керә. Иң гаҗәбе шул — Акәбинең тешләре исән, күзләре күрә, хәтере яхшы. Ул безне генә түгел, хәтта башка урамнарда яшәүче балаларны да нәсел-нәсәбенә хәтле белә.

Без, малайлар, Акәби белән чын-чынлап горурлана­быз. Шулай булмый ни, болай озак яшәгән кеше авылы­бызда гына түгел, бөтен Татарстанда юктыр! Биология укытучыбыз Фәрит абый аны: «Бу якларда сирәк очрый торган феномен», — ди.

«Ялкын» журналыннан Кавказ тауларында йөзьяшәр кешеләр булуы турында укыганыбыз бар-барын. Ләкин безне Кавказда йөз илле яшькә кадәр яши алган кешеләр гаҗәпләндерми. Гаяз әйтә: «Тау башында саф һава иснәп, сарык сөтеннән ясалган брынза, ит ашап кына торалар ич алар», — ди. Ихластан шулай: анда озак яшәгән ке­шеләрнең күбесе ир кеше. Гомер буе көтү көтеп, сәхра-таулар гизеп, зәңгәр күк астында, саф һавада йоклыйлар ич алар. Менә безнең авылда — җир астыннан ургылып нефть чыккан җирдә яшәп карасыннар әле. Аннары бе­лерләр! Бездә бит аның аш-суы да газда пешә, өе дә газ белән генә җылына.

Гаяз Акәбинең үз әбисе икәнен төкерек чәчә-чәчә ис­бат итә. Имеш, аның бабасының бабасы белән бертуган. Шуңа күрә алар аны карый, имеш. «Шулай инде, малай, безнең нәсел озак яшәүчән», — дип сөйләнергә ярата Га­яз. Имеш, бабасының әтисе беренче герман сугышында үлеп калмаса, бүген дә исән булыр иде әле. Бабасы Са­лихны әйткән дә юк. Ул Ватан сугышын башыннан ахы­рына хәтле кичкән. Әллә ничә кат яраланган. Тәненнән утыз дүрт снаряд кыйпылчыгы гына алганнар. Үзе һаман исән. Җае чыкканда Гаяз: «Безнең нәсел шулай нык, таза нәсел инде ул», — дип мактанмый калмый. Яшьтәшләр булсак та, Гаяз миннән күпкә калыша-калышуын. Буе минем колактан гына, үзе чаңдыр, көрәшкәндә аны җил­терәтеп кенә салам. Җитезлеге бар инде, бер минут тик тормас. Каядыр ашыга-кабалана, «р» авазын әйтер-әйтмәс нидер такылдый. Кышның кыш буе Акәбиләрдә ята. Акәбинең бөтен киштә башлары Гаяз җыйган төрле журналлар белән тулган. Ул кулына эләккән китаптыр, журналдыр ише әйберләрне өйләренә алып кайтмый (анда үзеннән дә бөтерчегрәк энесе бар!), Акәбиләрдә саклый. Әбисе Гаязны дөньяда бер укымышлы саный. (Аның арифметикадан икелесе булуын белми!) Гаяз керсә, ул яшәреп киткәндәй була. Тонык күзләре нурла­на. Садакага кергән бөтен тәм-томын аның алдына тезә. Гаязның исе дә китми, сәкегә җәйгән киез өстенә сузылып ята да китап укый. Аңа комачауламас өчен Акәби сәке башында шыпырт кына дисбе тартып утыра.

«Бер биргәнгә гел бирә», — дип Акәби дөрес әйтә шул. Гаязны гына кара, ике бабасы, ике әбисе өстенә тагын Акәбисе дә бар. Безнең ишеләрнең юк та юк инде ул. Минем ике бабам да сугышта үлгән, әбиләрем дә алт­мыштан узмый дөнья куйганнар. Алар яшенә хәтле яшәсәм, минем илле генә ел яшисе кала. Гаязның ничә ел яшисе бардыр — анысы билгесез. Акәбигә охшаса, ике йөз ел да яшәр...

Акәбинең өе каршында ботак-ябаддашларын тирә-юньгә җәеп, зур-иркен булып йөзьяшәр өянке үсә. Агач башында хисапсыз карга оясы. Без әле дөньяда юк чакта ук өянкенең бер ботагын кискәннәр. Зур, юан ботак бул­ган, күрәсең, эзе өянке кәүсәсендә мүк баскан чиләк төбе кебек аерылып тора. Хикмәтле ул өянке агачы. Дөрес булса, Акәби килен булып төшкән елны аның каенатасы утырткан, диләр. Ул чакта кызларны бик яшьли кияүгә биргәннәр. Димәк, Акәби өянкедән унҗиде-унсигез яшькә генә өлкән булырга тиеш. Агачның яшен билгеләү өчен аны кискәч, кәүсәсендәге сырларны санарга кирәк, дип укыдык. Агач кәүсәсендә ел саен бер сыр хасил була икән. Димәк, Акәбинең ничә яшьтә икәнен бик беләсен килсә, тотасың да өянкене кисеп аударасың. Ай-һай җиңел генә киселерме икән ул? Без аны ун малай бергә җыелып та колачлый алмадык.

Акәби Гаязныкы булгач, аның өянкесе дә Гаязныкы була инде. Өянкегә оялаган каргалары тагын аныкы. Арада иң зур оя карт карганыкы. Ул һәр язны шушы агач башына әйләнеп кайта. Тик бу карганың хикмәте бар. Акәби: «Карт карга белән безнең кендекләребез бе­реккән. Икебез бер елны дөнья куябыз», — дигән, имеш. Үземнең ишеткән булмады-булуын. Шулай да, кызык. Карга белән әбинең кендекләре ничек береккән була ин­де? Без, малайлар, моны нихәтле генә баш ватсак та, аңлый алмыйбыз. Гаяз Акәбидән бу турыда сорап та кара­ган, ләкин әби берни әйтмәгән, ишетмәмешкә салышкан. Аннары Гаяз чыгып киткәнче, эченнән генә бисмил­ла укып, дисбе тартып утырган, имеш. Кызык...

Ничек кенә булмасын, безнең авылга язны карт карга алып килә: «Карт карга килгән», — дигән сүз «яз җитте» дигәнне аңлата.

Карт карганың тавышы да, кыяфәте дә башкалардан үзгәрәк. Гәүдәсе зур, томшыгы аксыл, көлсыман. Тәпиләре озын, көчле икәнлеге дә күренеп тора.

Гаяз әйтә: «Ата карга ул, ана карга җыйнаграк була», — ди.

Шунысы бар: карт карга һәр елны никтер иң соңгы бу­лып, көттереп килә. Ул килгәндә инде бүтән каргалар әллә кайчан ояларына урнашкан була. «Әкәмәт карт шул, шуңа күрә башкалар артыннан ияреп оча алмый, үз хуты-на гына оча», — ди Гаяз. Бәлки чынлап та шулайдыр. Әмма карт карганың килгәнен Акәбидән дә ныграк за­рыгып көткән кеше бар микән? Көннәр йомшарып, һавада кошлар өне ишетелә башладымы — моңа кадәр са­быр гына сәке түрендә утырган Акәби кыбырсына баш­лый. Башына йөзьеллык соры шәлен ябына, аның өстенә йоннары кыршылган кама бүреген кия (мин андый иске бүрекне телевизордан «Хаҗи әфәнде өйләнә» дигән бо­рынгы заман турында спектакль караганда гына күргән идем). Иңенә якасыз сырган бишмәтен сала да, таягына таянып, ишегалдына чыга. Шуны гына көткән кебек, олысы-кечесе пышылдаша башлый: «Акәби урамга чык­кан, карт каргасын көтә!» Карт карганың кайтуын безнең дә бик күрәсебез килә. Дөресрәге, аны күргәч, Акәбинең нишләгәнен карап торасыбыз килә. Ләкин дөньяда ун ел яшәп тә, безгә бу бәхет тәтемәде. Карт карга никтер йә төнлә, я бик иртә, без йоклаган чакта килә. Күргән ке­шеләр сөйли: имештер, ул иң элек Акәбинең өй кыегына кунып, карлыккан тавыш белән «кар, кар» дип яшьтәшенә сәлам бирә. Башын суза-суза түбәнгә, аның тәрәзәсенә карый, ди. Тәпиләре белән тып-тып басып, бик һавалы кыяфәттә ишегалдын әйләнеп чыга, ди. Бәлки чынлап та шулайдыр. Үзең күрмәгәч, әйтүе кыен.

Утсыз төтен чыкмый, диләр ич. Без шунысын тәгаен беләбез: карт карга килгән көнне Акәби күлмәк итәкләрен кыстырып, җил-җил килеп мич алдында кай­наша. Тары ярмасыннан бер казан ботка пешерә. Сәке­сенә зур палас җәя, аның өстенә шакмаклы ашъяулык яба. Ашъяулык өстенә агач кашыклар тезә. Аларның төсләре уңып, чит-читләре кителеп беткән. Бу кашык­лардан кемнәр генә ашамагандыр?! Хикмәт тә хикмәт, болар да хикмәт. Күрше-тирәдәге бөтен бала-чага, түгәрәк табын ясап, аякларны бөкләп, сәкегә тезелешеп утырабыз, һәркем үз турындагы кашыкны эләктерә. Ан­нары Акәбинең табынга ботка чыгарганын көтә башлый­быз. Көлешмибез дә, сөйләшмибез дә. Сәке, киндер сугу машиналары, киләп, төрле паласлар, чигүле сөлгеләр, җиз ләгән, комган кебек бик борынгы заманнан сакла­нып калган әйберләр арасында без ниндидер сәер халәт кичерәбез. Күңелләрне серле, тантаналы хис били. Әйтерсең лә, без борынгы бабаларыбыз яшәгән тормыш­ның бер читенә кагылабыз. Шунысы да бар, без биредә көне буе урамда чаба торган малайлар гына түгел, гади укучылар, тимурчылар гына да түгел, без бүген — кунак­лар. Акәбинен зур кунаклары. Мондый табын артында үзебезне әдәпсез тотып сынатмабыз инде.

Акәби ашыкмый, кыштыр-кыштыр килеп һаман ка­зан тирәсендә кайнаша. Аннары зур табак белән бер та­бак изелеп пешкән хуш исле тары боткасын чыгарып утырта. Ботканың урта бер җирендә сап-сары булып май күзе ялтырап тора. Телеңне йотарсың. Мондый тәмле ботканы без елга бер — карт карга килгәч кенә ашыйбыз. Башка вакытларда әнидән дә пешертеп карыйм мин аны. Юк, бернинди ботка да мондый тәмле булмый. Әни Акәбидән карга боткасының серен дә сораштырып кара­ды. Әби авызын яулык чите белән каплап кет-кет көлә генә. Имеш, сере юк аның, әртил белән ашаганда бөтен нәрсә шулай тәмле була.

Акәби үзе, сәке читенә утырып, ботканы бер-ике генә кабып карый. Кашыгын ялап бер читкә куя да, сөеп-яратып, безнең ашаганны күзәтеп утыра. Без кыстатып тор­мыйбыз. Маңгайлардан тир бәреп чыкканчы ярыша-ярыша ашыйбыз. Өйдә мин табынга куйган ризыкны сайланып әнинең теңкәсенә тиям. Монда үзеннән-үзе ашала. Без ашап туйгач, Акәби бисмилласын укып, битен сыпыра да: «Тәңрем, биргәнеңә шөкер», — ди. Казанда калган ботканы зур яссы табакка бушата. Аны ишегалды уртасына чыгарып куюыбыз була, ботка ашарга каргалар төшә. Арада иң зурысы карт карга. Каргалар томшыкла­ры белән агач табакны тукылдата-тукылдата ботканы ашап, савытын чип-чиста итеп ялтыратып куялар да, Акәбигә рәхмәт әйткәндәй, кар-кар килеп, өянкегә очып куналар. Табак тирәсенә чыпчыклар җыела. Аларның чыркылдаша-чыркылдаша чүпләнүе безгә бигрәк тә кы­зык.

Ботка ашаган көнне Акәби миңа бөтенләй үтә күрен­мәле булып тоела. Битенең тиресе җыерчыкланып-җыер-чыкланып тәмам сөягенә ябышкан. Әйтерсең лә, маңга­ена кемдер тирән-тирән буразналар сызып куйган. Акыллыбаш Гаяз әйтә, аның маңгаена ул яшәгән еллар шулай тамга салган, ди. Имеш, агачларга һәр елны бер буразна ясала, ә кешеләрнең маңгаендагы сырлар бер миллиметрга тирәнәя бара. Соңгысын ул үзе генә уйлап чыгарган булырга тиеш. Бәлки чынлап та шулайдыр. Әмма бу көнне әби битендәге сырларда кояш нуры бии, аның күзләре, иреннәре елмая.

Без бу көнне Гаяздан үлеп көнләшәбез. Карт карга әбинеке, әби үзе Гаязныкы. Димәк, карга да Гаязныкы була. Бер килгәч, килә бит ул бәхет кешегә.

Шулай, Гаяз бәхетенә көнләшеп, уку, уен мәшә­катьләре белән мавыгып, югалту дигән ачы хәсрәтнең дөньяда барын да белми яши идек. Көннәр язга авышкач, безнең «Урал» колхозына яңа председатель килде. Исеме бу якларда бер дә алай колакка чалынган түгел — Шәнгәрәй. Без иң элек аның «Монтана» дип язылган джинсы чалбарына, әллә ничә молнияле елкылдап тор­ган курткасына игътибар иттек.  Өсте-башы,  Акәби әйтмешли, су сөлеге кебек ялтырап тора. Чәчләре, куе кашлары сап-сары, битен сипкел баскан. Зәп-зәңгәр күзләре ярты битен биләп торамыни, шундый зурлар. Беркөнне идарә турыннан узып бара идек, ул безгә шун­дый итеп карады, әйтерсең лә, зәңгәр пуля белән атты. Бөтен тәнем куырылып китте. Бер-бер ярамас эш эшләгәнбез диярсең. Дәрес вакыты түгел, тәртип бозып йөрмибез. Идарә яныннан гына узарга ярыйдыр ич. Ма­лайлар дигәч тә ни...

Бер күрүдә ошатмадык без яңа председательне. Гаяз аңа шундук «Акайкүз» дип кушамат такты. Элеккеге председателебез Сәгыйть абый яхшы иде. Үзебезнең авылныкы шул ул, малайларның да кадерен белә иде. Акәби янына еш килә, аңа утынын, кирәк-ярагын буш­лай гына китерә иде. Кызганыч, бик картайды, пенсиягә китте.

Икенче тапкыр яңа председательне үзебезнең урамда — карт өянке янында очраттык. Без мәктәптән кайткан­да, ул кулы белә карга ояларына ишарәләп-ишарәләп авыл Советы председателе Ибраһим абый белән мәктәп директоры Сәкинә апага нидер сөйли иде. Тегеләр бер сүз әйтми тыңлап торалар. Әле каргалар килергә иртәрәк, аларның оялары өянке ботаклары арасыннан ап-ачык булып күренеп тора. Өлкәннәр янына ук барыр­га кыймасак та, юк-бар хәйлә табып шул тирәдә бутал­дык. Аларның биредә нишләп йөрүләрен белергә кирәк бит. Яңа председательнең «орнитолог», «уҗым», «зыян» дигән сүзләре колакка чалынып калды. Сүз каргалар ту­рында бара иде кебек.

Дөрес шәйләгәнбез. Кичен әти идарә утырышыннан бик сәерсенеп кайтты. Өянкегә карап, капка төбендә бик озак кына тәмәке тартты. Төнлә йокы аралаш әти белән әнинең сөйләшкәне колакка керде. «Безнең бу кара кар­галар уҗымнарга бик зур зыян китерәләр икән бит, — ди әти. — Язын аларга витамин җитми икән, уҗымнарны чүплиләр». Әни аның сүзенә ышанмады: «Булмаганны. Гомер-гомергә каргалар корткыч бөҗәкләрне бетерә, дип йөрдек ич. Каян килгән профессор», - дип яңа председа­тельне ачуланып куйды. «Профессормы, түгелме, анысы безгә билгесез. Тик менә авылны карга ояларыннан чис­тартырга куша. Шунсыз мул иген җыеп булмас», — ди. «Кая куясың ди ул каргаларны. Җан иясе ич алар. Үзебез-некеләр. Мул уңыш, имеш, әнә түшәмгә төкереп ятучы­ларны эшләтсен, шунда булыр мул уңыш...»

Чынлап та, кая китсен ди безнең авыл каргалары?! Алар безнең өянкедә туып-үскәннәр, очарга өйрәнәләр. Өянке аларның туган өйләре ич. Карт каргабыз бар та­гын... Уемның очына чыгарга, әниләрнең сүзен тыңлап бетерергә көчем җитмәде, күземне йокы басты.

Көттереп, назлап кына яз якынлашты. Өй кыекларын­нан узыша-узыша тып-тып тамчылар сикереште. Өстенә сырган бишмәтен, башына кама бүреген кигән Акәби ишегалдында күренгәли башлады. Ул таягына таянып, капка төбенә чыгып баса да, гадәтенчә кулын каш өстенә куеп, өянкене күзәтә, кара каргалар күренмиме, янәсе. Без инде карт карга килгәч Акәби пешерәчәк майлы тары боткасының тәмен авызларда тоя башлаган идек.

Бер якшәмбедә мин нәрсәдер гөрселдәп ауган тавыш­ка уянып киттем. Укырга барасы булмагач, якшәмбе көнне туйганчы йоклый идем. Уянуым булды, никтер күңелем шомланды, урынымнан тиз генә сикереп тор­дым. Әни мич янында кайнаша. Мин йокьщан торганда ул берәр шаян сүз әйтә, елмая иде. Бүген исә күз генә сирпеп алды, бер сүз эндәшмәде. Тышта никтер ала кар­галар, чәүкәләр хәвефле чыркылдаша, кемнәрнеңдер өзек-өзек кычкырып сөйләшкәне ишетелеп кала. Мине иртән йокыдан уяткан да шул тавышлар булгандыр әле.

Тиз генә киендем дә урамга атылдым. Әни артымнан: «Кая йөрисең, ни калган анда сиңа!» — дип ачулы кычкы­рып калды.

Өнемме бу, төшемме: урамның буеннан-буена ботак-сатакларын калкытып безнең карт өянке ята. Ул ауган чакта карга оялары күч-күч булып бөтен тирә-юньгә си­белгән. Мин башта сулышымны ала алмыйча тордым.

Тамагыма төер тыгылды, күземнән мөлдерәп яшь акты. Үзем дә сизмәстән: «Өянкене, карт өянкене нишләтте­гез!» - дип кыргый тавыш белән кычкырып җибәрдем. Карт өянкенең ярдәм сорап сыкравын бөтен барлыгым белән ишеттем. Аны күтәреп үз урынына утырту мөмкин түгел, өметләр киселгән, шулай да үз-үземне аңыштыр-мый киселгән өянке төбендә кайнашкан кешеләргә таба омтылдым. Югары очның «Пианчук» кушаматлы Сабит абзый белән Гатуф абзый өянке кәүсәсенә сөялеп тәмәке төрәләр. Яннарында моторлы пычкы ята. Өянке төбе юпь-юеш. Елый ул, валлаһи, елый, авыртудан, сыкрану­дан елый. Үзенә куллары күтәрелгән кешеләрне каргап елый. Өянке аугач, Акәбинең йорты күлмәген салдырып алган сабыйга охшап тора. Аның ябылмыйча калган өйалды ишеге җилдә бәргәләнә-бәргәләнә сыкрый иде. Мин ярсуымнан, ачуымнан, көчсезлегемнән гаҗиз бу­лып, йомарланган йодрыкларым белән Пианчукка таш­ландым.

— Ник кистегез өянкене? Ни хакыгыз бар? Нишләтте­гез?

Сабит мине каурый селтәгән кебек бер кулы белән генә селкеп ыргытты да:

—  Габдрахман, ал көчегеңне, - дип әтигә кычкырды. Мин ауган агач артында җыелышкан кешеләр арасында әтине күреп алдым. Әти зур-зур адымнар белән минем янга килде, кулларын җилкәмә куйды.

—  Әйдә, улым, берни эшләп булмый инде, — диде. Мин үксеп-үксеп елый идем. Ул арада киселгән агач яны­на тагын кешеләр җыела башлады. «Харап кына иткәннәр өянкене», «Ах, кансызлар», — дигән сүзләр ишетелеп алды. Гаязның әнисе Гөлйөзем апаның Акәбиләргә кереп баруы күземә чалынып калды. Акәби­нең бәрелә-сугыла сыкрап торган ишеге ябылды һәм бөтен дөньяга ниндидер куе тынлык урнашты. «Акәби, Акәби нишли икән?» — дигән уй миемне боргычлап ал­ды, һәм мин, әти кулыннан ычкынып, Гөлйөзем апа ар­тыннан йөгердем.

Мин кергәндә Акәби исән иде әле. Аны сәке өстенә түшәккә сузып салганнар. Янында ак яулык япкан әбиләр утыра. Алар миңа күтәрелеп кенә карадылар да тагын авызларын кыймылдата башладылар. Дога укый­лар. Акәби күзләрен миңа төбәде, нидер әйтергә теләп авызын ачты. Тик теле тыңламады. Аның күзеннән ике бөртек яшь атылып чыкты да битендәге тирән сырлар буйлап муенына тәгәрәде. Акәби башта бөтен гәүдәсе белән тартылып куйды, аннары куллары таралып киткәндәй булды. Аның баш очында утырган карчык Акәбинең күзләрен йомдырды... Мәңгелек дип йөргән әбиебез, урамыбызның гына түгел, авылыбызның горур­лыгы Акәби шулай дөнья куйды.

Акәбине икенче көнне үк җирләделәр, ә өянкене исә атна буе турадылар. Әллә ничә машина утынны хуҗалык­ларга кертеп бушаттылар. Урамда атна буе эш кайнады, халык кайнашты. Ләкин беркем елмаймый, көлми, хәтта бер-берләре белән сөйләшми дә иде. Миңа калса, өлкәннәр хәтта бер-берләренә күтәрелеп карарга да оя­лалар иде.

Өянкене тураклап ташып бетерделәр. Пычкы-балта тавышлары тынгач, буп-буш булып калды. Буш кына да түгел, ямьсез, котсыз булып калды. Карт өянке бөтен урамны канат астына алып, ямь биреп торган икән. Хәзер ара-тирә ялгыз чәүкәләр генә өянкене эзләгәндәй итеп, безнең өй турыларыннан әйләнәләр дә, берәрсенең кыегына кунып, гаҗәпләнеп тирә-юньне күзәтәләр. Имеш, нишләгән бу урам? Кая киткән малайлар да, кош­лар да ярата торган өянке? Юк шул инде ул. Аның уры­нында ап-ак түм-түгәрәк төп кенә утырып калган. Төпнең бер ягында өянкенең җәрәхәте кебек булып чы-гымтылар тырпаеп тора. Ул якка карап та булмый, кара­саң, йөрәк әрни, никтер борын аслары юешләнә баш­лый. Мин ярар инде, Гаяз ничек түзде икән?! Бу көннәрдә аны бөтенләй күрмәдем. Ул укырга да бармый, урамга да чыкмый иде. Беркөнне мәктәптән кайткач аларга кердем. Кулларын баш астына куеп диванда ята.

Үзе ябыккан, күзләре эчкә баткан. Аның белән нәрсә ту­рында сөйләшергә дә белмәдек. Карт өянкене кисүдә, әйтерсең, минем дә гаебем бар.

— Карт өянкегә ничә яшь булганын санадыңмы? — дип сорады бераздан Гаяз.

Юк, мин санамаган идем, никтер башыма да килмәде, түнеп калдым.

— Йөз утыз, — диде Гаяз тонык тавыш белән.

— Акәбигә 148 яшь булган алайса... Гаязның иреннәре маймык-маймык итеп алды.

—  Их, үлгәнен дә күрми калдым, — дип өзгәләнде ул. Йоклап катдым. Пианчук өянкене кисә башлаган та­вышка Акәби күлмәкчән көе өеннән йөгереп чыккан. Кулларын бутап-бутап нидер әйтергә теләгән. Теле тот­лыгып егылган. Өянкене Шәңгәрәй үзе карап кистергән. Их, йоклаплар калмаган булсам...

Без Гаяз белән урамга чыктык. Юк, шаулап-гөрләп торган безнең урам түгел бу. Каргалар тавышы да ишетел­ми, чәүкәләр дә чыркылдашмый. Карт өянке булмагач, алар монда нишләп йөрсеннәр?! Урам тулы карт өянке кайрысы, пычкы чүбе, вак-төяк ботак-сатак аунап ята. Буш, шыксыз урам.

Без туп-туры өянке төбе янына килдек. Ул юка боз элпәсе белән капланган иде.

—  Мин һәркөнне монда киләм. Тере ул, сулыш алып ята. Җылы сулышы боз булып каткан, — диде Гаяз. Үзе мөлдереп тулган күз яшьләрен миңа күрсәтмәс өчен читкә борылды.

Без берни сөйләшми генә өянке төбен боздан чистарт­тык. Аннары тагын бер кат инда ничә боҗра барын сана­дык. Гаяз ялгышмаган, агач төбендә нәкъ йөз утыз боҗра бар иде.

— Башка өянкеләрне дә кисеп бетерерләр инде. — Ми­нем дә җылыйсым килә иде.

— Юк, кисмиләр, — диде Гаяз нык кына. — Бу өянкене кистергән өчен идарәдә бик каты сүз булган. Шәнгәрәйгә ни аңа, ул бит безнең авыл кешесе түгел, өянкең ни дә аңа, каеның ни. Америка чаганын утырта­быз, дип әйтә ди. Кирәкми безгә Америка чаганнары, безнең үзебезнең өянкеләр бар. Яз иткәч, мин әле Акәби каберенә дә өянке утыртам. Үзем карап, мәңгелек итеп үстерәм. — Гаяз өянке төбен кулы белән сыпыра-сыпыра кызып-кызып сөйли иде.

Иртәгесен авылга каргалар килде. Мин карга тавы­шын ишетеп, урамга атылдым. Бер төркем каргалар өян­ке төбе турысында әрле-бирле очалар, бертуктаусыз кар­кылдашалар иде. Кайберләре абзар башларына, өй кыек­ларына кунып башларын бора-бора карыйлар. Кая куй­дыгыз, янәсе, кешеләр, безнең өянкене? Кайда безнең ояларыбыз? Без хәзер кая барыйк? Ерак җирдән көннәр-төннәр очып без Туган илебезгә кайттык. Сез безнең оя-ларыбызнв1 туздырып куйгансыз. Шулмы кешелек?

Мин каргаларның ни әйтергә теләүләрен күңелем белән аңладым. Аларның хәвефле тавышы йөрәкләргә кадала, җиргә ятып, үксеп-үксеп җылыйсы килә иде. Юк, дөрес түгел ул, яңа председатель ялгыш әйтә, карга­ларның уҗымга зыяны булмаска тиеш. Үскәч мин үзем орнитолог булам, моның шулай икәнен исбат итәм, вал­лаһи менә!

Мескен каргалар ояларын эзләп көне буе әйләнделәр-тулгандылар да каядыр очып таралыштылар.

Без, малайлар, карт өянке төбенә җыелып, сөйләшмичә генә бик озак утырдык.

— Әле карт карганың киләсе бар, — диде Гаяз. — Ул килгәч нишләр...

Ун еллык гомеребездә беренче тапкыр шундый кире кайтарып булмый торган чарасыз зур югалту хисе кичер­дек. Без инде бер сәбәпсезгә чатыр чапкан, яисә Акәби сәкесендә әдәпле күренергә тырышып карга боткасы ашап утырган сабыйлар түгел, үзебез әле бәләкәй булсак та, күңелебез белән дөньяда кайтарып алып булмый тор­ган югалтулар барлыгын аңлаган олы кешеләр идек...