Актәпи

Әллә бакчалар артында тычкан аулап йөргән инде Актәпи, әллә, шәһәргә китәсе килмичә, юри берәр караңгы почмакка качып торган, — күпме генә эзләсә дә, табалмаган шул, табалмаган Шәмсекамәр апа иркә песиен. Сызланып-сызланып булса да, песисез генә китәргә туры килгән аңа шәһәргә.

Әнә хәзер көн саен елап йөри Актәпи. Аркылы-торкылы такта кадакланган тәрәзәләргә карап елый-елый да ул, муртайган киртәләр өстеннән тып-тын ишегалдына сикереп төшә. Нигез буенда котырып үскән кычытканлыктан урап уза да бикле ишек янына килә. Ишек астындагы ярыкка борынын төртеп ала, такта башларына сырпалана. Аннары тагын кычкырып елый башлый.

Гөлфияләрнең өйләре Шәмсекамәр апалар каршысында. Урам аша гына чыгасы. Шуңа күрә бүтән күрше-тирәләргә караганда Гөлфияләргә ныграк ишетелә мәче елавы. Мур кырса кырмады, иртән шуның тавышы, кич тагын, — дип сукрана еш кына Гөлфиянең әтисе, эштән кайткач.

Әнисе алай ачуланмый. Тыңлап-тыңлап тора да Актәпинең елавын: «Бичаракай, — дип куя, — бичаракай! Әбисе бик ярата иде шул аны. Иртә-кич җылы сөт белән сыйламый калмый иде. Кәҗә генә асраса да, сөтен кызганмый торган иде песиеннән».

Гөлфиянең бабасы дөм сукыр. Шулай да ул ни өчендер матур келәм кадакланган стенага түгел, якты тәрәзәгә карап утырырга ярата. Тәрәзәдән карап нәрсә дә булса күрә диярсең. Хәер, күрә бугай ул, чынлап та күрә бугай. Күңел күзе белән үткен күзле Гөлфия күрә алмаган нәрсәләрне күрә бугай ул.

— Бар, кызым, Шәмсекамәр киленнең мәчесе кайтты, карыны ачкандыр, — ди ул, шулай тыныч кына ачык тәрәзәгә карап утырганда.

— Тавышы ишетелмәде ич, каян беләсең, бабай? — дип гаҗәпләнә Гөлфия һәрвакыт.

Бабасы аны-моны дәшми. Җыерчыклы йөзен серле елмаю белән балкытып, тәрәзә каршысында утыра бирә.

Гөлфия, сапсыз чүмечкә сөт салып, урам аркылы йөгереп чыга да, купкан койма тактасын авыштырып, Шәмсекамәр апаларның моңсу, буш ишегалларына керә; күрә: ак тәпиле кара песи чынлап та кайткан, үзалдына мыр-мыр килеп, азык көтеп йөри. Гөлфия басма алдына якынлашкач, ул бер аңа, бер йозаклы ишеккә карап мияуларга тотына. Нәзек сыйраклы, каратут йөзле, кыска күлмәкле кызчык ишекне, Шәмсекамәр өйдә чаклардагы кебек, очыртып кына ачып җибәрер дип өмет итәдер, ахры.

Гөлфия сапсыз чүмечне тамчылар чокырайткан басма тактасына куя, үзе дә шунда ипләп утыра, Актәпинең комарланып сөт эчүен кинәнеп күзәтә, үзе бабасы турында уйлый. Ничек сизә икән соң ул? Көндез еламый да ич Актәпи. Өй артындагы тупыл ботагына кош килеп кунганын да сизә, хәер, Гөлфиянең бабасы. Алай гына да түгел, нинди кош кунганын да әйтеп бирә. Ьәм мәчене дә Гөлфиядән ким кызганмый ул. «Тамагын туйдырдыңмы әле бүген Актәпинең, кызым?» — дип сорашып кына тора. Туйдырмыймы соң инде Гөлфия, әтисе ачуланмаса, Актәпине үзләренә генә алып кереп яшәтер иде дә әле ул, әтисе ризалык бирми. «Бетмәс монда ябага мәчеләр», — ди. Җәнлек-җанварларның үзләрен яратмый шул Гөлфиянең әтисе, тиреләрен генә ярата. Төлке, тиен, бурсык тиреседер — бөтен читлек тулган анда.

Актәпи Гөлфиягә тәмам ияләшеп җиткән иде инде. Ләкин ул көннәрдән бер көнне һич көтмәгәндә юкка чыкты. Гөлфия бик кайгырды бу хәлгә. Ашы аш, уены уен булмады. Төннәрен йокысыннан, «пес-пес» дип, мәче чакырып уянган чаклары күп булды аның.

Көз үтте, кыш җитте.

Гөлфия менә бүген дә, тимер чанасын сөйрәп Инеш тавыннан менгәндә, Шәмсекамәр апаның тоташ ак җәймә ябынган ишегалдына, киртләч-киртләч сырынтылар зәңгәрләнеп яткан басма такталарына карап узды. Бер генә эз-фәлән дә юк иде кар өстендә. «Бүген дә кайтмаган Актәпи, — дип уйлады Гөлфия, — йә урманга киткәндер дә, авылга юл таба алмыйча, адашып йөри торгандыр. Йә берәр ерткыч тырнагына юлыккандыр, йә ачыгып, туңып үлгәндер. Юк, үлмәгәндер. Бик тә җитез, шаян, акыллы песи бит ул, үлмәгәндер».

Гөлфия кайтып кергәндә, өйдә бабасы ялгызы гына иде. Сумалалы җепләрдән кулларына буй-буй эзләр чорналган. Киез итеккә олтан салып утыра. «Күзле кешедән дә җыйнаграк тегә итекләрне Каюм бабай», — дип мактый аны бөтен күрше-күлән. Дөресен дә дөрес инде. Җепләрен шулкадәр тигез атлата олтан буенча — машина белән чигү чигә диярсең...

— Бабай, бүген дә кайтмаган Актәпи, — диде Гөлфия, бусагада басып торган килеш, туңган бармакларына өргәли-өргәли.

— Кайтыр, кызым, кайтыр, кайгырма, — дип, сумалалы җепне зыңлатып тартты Каюм бабай, — төшемдә ак юл күрдем бүген, кайтыр...

— Кайткач әтидән качырып кына өйгә алып керербез Актәпине, яме, бабай.

— Әтиеңнән качырмыйча алып керербез, кызым, кайтсын гына.

Гөлфия чишенеп түргә узды, идәндә чәчелеп яткан киез кисәкләреннән Актәпигә урын әзерләргә кереште.

Озакламый Гөлфиянең әтисе белән әнисе кайтты. Алар үпкәләшкәннәр иде, ахры, тавышлары бозлы тәрәзәгә җил орынып китүен хәтерләтте.

— Ни булды тагын? — дип, тегелеп бетмәгән итеген табуретка өстенә ташлады Каюм бабай.

— Әй, шушы, — дип, карлы шәлен салып селкеде Гөлфиянең әнисе, — кыланып йөри шунда! Үлгән елан күтәреп кайтты.

— Кайтса ни! — дип көлде Гөлфиянең әтисе. Үзе җәһәт кенә ике көпшәле мылтыгын почмакка сөяп куйды. — Җебегәч кабыгын салдырам мин аның, берәр әмәлгә ярар әле. Гөлфия «елан» сүзеннән бик курыккан иде, әмма карлы чиләккә сузылып карагач, тынычланды. Еланның тәңкәләре бөтенләй күренми дә диярлек, ул бәсләнеп кенә түгел, бозланып каткан һәм кара пыяла сыман ялтырый иде.

Нәкъ шул чагында Каюм бабайның караңгылана башлаган чырае ачылып китте. Ул башын келәмле стенага таба борды, берникадәр сагаеп, тынып утырганнан соң, йомшак кына итеп, Гөлфиягә эндәште.

— Актәпи кайткан, кызым, безнең ишекне тырный. Бар, чык, алып кер...

Гөлфия, сөенеченнән сулышы кабып, ишеккә татланды.

— Кая барасың? Йөрмә юк белән, — дип, аның юлын бүлде әтисе. — Бетмәс монда! Безгә генә димәгән урам мәчеләрен җыеп асрарга...

— Алып керсен, баланың теләгенә каршы килмә, әнә син үзең үлгән елан күтәреп кайткансың ич әле, җаның теләгәч... Ә Актәпи тере җанвар, акыллы җанвар, — дип яклады Гөлфияне бабасы.

Гөлфия шулкадәр каушый, ашыга иде, шуңа күрә өйдәгеләрнең нәрсә турында сөйләшкәннәрен дә аңлап бетермәде ул. Башын бабасының колакчын бүрегенә чумдырды да атылып-бәрелеп өйалдына чыкты, карлы басма төбендә ак тәпиләрен алмаш-тилмәш селкеп утырган кара мәчене күргәч, күңеле тулып елап җибәрә язды. Гәүдәсе ябыгып, кечерәеп калган ятим мәченең моңсу күзләре Гөлфиягә курку катыш өмет белән карый иде.

— Мескенем, кайларда югалып йөрдең соң, каракаем, Актәпием, мамыккаем, — дип, мыек очлары бәсләнгән песине күтәреп алды да җылы куенына кысты Гөлфия.

Актәпи, рәхмәт сиңа дигән кебек, туңган борынын Гөлфиянең җылы иягенә төртеп алды, иркәләнеп мыр-мыр килде.

Өйгә алып кереп идәнгә җибәргәч, Актәпи, яклаучысының кем икәнен сизгәндәй, туп-туры Каюм бабай утырган урындык астына йөгереп керде, кыска гына итеп мияулап куйды. Гөлфиягә аның мияулавы «мин бу» дигәндәй ишетелде. Гөлфиянең бабасына да шулай ишетелгәндер, күрәсең, ул:

— Ә-ә, синмени бу? — диде һәм, дәү кулы белән капшана-капшана, Актәпине тотып алды, тезенә бастырып, аның юешләнгән йоннарын сыпырды. — Кешеләргә ияләшкәч, читенмени урман-кырларда яшәүләре? Өйне сагындыңмыни? Җылы аш ашыйсың, җылы урында йоклыйсың килдемени?

— Мырый, мыр-р-р, мыр, мырый, — дип җавап биреп барды Каюм бабайның һәрбер соравына Актәпи.

Кичке аштан соң Актәпи мич буендагы урындык астына, Гөлфия әзерләп биргән йомшак урынга бөгәрләнеп ятты. Гөлфия көндәгечә бабасы янына үрмәләде. Әмма ул, ут сүнгәч тә, бик озак йокыга китә алмыйча интекте. Тышта җил сызгырган саен, Актәпинең япан кырда туңып йөрүен күз алдына китерде ул. Актәпи турында уйлаган саен, елыйсы килде аның. Инде йоклап киттем дигәндә, бабасы эндәште:

— Гөлфия кызым, син йоклыйсыңмы?

— Нәрсә, бабай? Йөрәк даруың кирәкме? — дип, сискәнеп башын күтәрде Гөлфия.

— Бар әле, аш өендә Актәпи нәрсәдер җимерә, әниеңнәр ишетми, ахры...

Гөлфия, йокламас өчен җай килгәненә сөенеп, идәнгә шуып төште. Бабасының дәү башмакларын сөйрәп, чаршаулы ишек төбенә килде, ут яндырды, яртылаш ачык ишектән эчкә үтте, йомры кара бауга чорналып идәндә тәгәрәп йөргән Актәпине күргәч, ул көлеп җибәрүдән чак кына тыелып калды. Тик кара бауның песи кыймылдамаган чакта да бәргәләнүен шәйләгәч, артка чигенә-чигенә, әле генә үзе атлап кергән бусагага менеп басты, куркуыннан дер-дер калтыранып, үз-үзен белештермичә:

— Әни! — дип кычкырды. — Әни, әти! Елан! Елан терелгән!

Әтисе белән әнисенең атылып диярлек йокы бүлмәсеннән чыгуларын да, стенага елыша-елыша ишек төбенә килүләрен дә күз чите белән генә күрде Гөлфия. Аның бөтен игътибары идәндәге тамашада иде.

Ә идәндә йоннары тырпайган, күзләре утлы күмер шикелле ялтыраган Актәпи тәгәрмәчләнеп-тәгәрмәчләнеп бөтерелгән кара еланның муенына тешләрен батырган да ачулы мырлый, корбанын хәлдән тайдырырга тырышып, уңга-сулга селтәнә, үзен чолгап кысарга маташкан шома кыршауны тырнаклары белән каптырырга чамалый.

Ниһаять, елан хәлдән тайды. Хәрәкәтләре салмакланды, аннары бөтенләй тынып, идән буенча сузылды. Ләкин Актәпи, тешләрен язу белән, башын күтәрде, зәһәр ысылдап, һөҗүмгә әзерләнде.

Актәпи, шуны гына көткәндәй, еланны янә җәлт кенә муеныннан каптырып алды, янә елан белән бер йомгакка әверелеп, идән буенча тәгәрәп китте.

Гөлфиянең бабасы кыштыр-кыштыр килеп җиткәнче, әтисе чоланнан көрәк күтәреп кергәнче, Актәпи, еланның эшен бетереп, читкәрәк китеп утырды. Шулай да корбанын күздән ычкындырмады, ак тәпиләре белән мыекларын төзәткәндә дә, колак артыннан ук битләрен югалаганда да, еланның хәрәкәтсез салкын гәүдәсенә күзләреннән яшькелт очкыннар чәчеп алгалады.

Өйдәгеләрнең берсе-бер авыз ачып сүз әйтмәсә дә, һәммәсенең уйлары бу йортка кунак булып түгел, хуҗа булып кайткан ак тәпиле песинең сизгерлеге, җитезлеге, батырлыгы турында иде.