Рөстәм маҗаралары. Башкалада

Повестьны башыннан укырга теләсәгез ► 1нче бүлек.

Барлык бүлекләр 

Мәскәү!

Рус һәм татар өчен дә, грузин һәм казакъ өчен дә, үзбәк һәм белорус өчен дә — кадерле син. Синең урам­нарыңда йөргән чакта без Киев, Баку урамнарын са­гынабыз, чөнки синдә үзебезнең туган авыл, калаларыбызның ямен күрәбез.

Казан яки Уфа урамнарында йөргәндә сине сагынабыз. Синең мәһабәт завод-фабрикаларыңны күрәсебез, чәчәккә күмелгән паркларыңда татлы һава сулыйсыбыз, данлы фән-гыйлем йортлары белән мактанасыбыз, театрларыңда утырып сихерлә­нәсебез, Горький урамың буйлап, Кызыл мәйданың аша горурланып узасыбыз, карт Кремль диварларыңа тын калып карап торасыбыз килә.

Син безнең Шәүкә­тебез һәм куәтебез. Сәгадәтебезнең якты чагылышы, Хәятыбызның сүнмәс нуры син, Мәскәү! Синдә безнең туганнарыбыз һәм дусларыбыз яшиләр. Дуслык, туган­лык шәһәре син, Мәскәү! Рөстәмне дә, минем нәни ка­һарманымны да, үзеңнең кочагыңа ал... Күрсен ул си­не... Синнән көч-дәрт алсын. Сиңа ул изге теләкләр белән килде. Сиңа дошман һөҗүм иткән чакта, ул си­не сакларга Рәүф исемле кардәшен җибәрде, әбисе: «Ярабби, саклый күр Мәскәвебезне!» — дип дога кыл­ды. Рәүф синең өчен корбан булды. Рөстәмгә аның ка­берен күрсәт, ул да, Рәүф шикелле үк, батыр булсын...

Рөстәм начальник яныннан борылып киткәч тә, кая барырга белмичә, халык төркеменә кушылып, мәйдан аркылы чыкты һәм җир асты юлына — метрога эләк­те. Андагы байлыкка, матурлыкка хәйран калды. Ул, бер вагоннан икенче вагонга сокланып күчеп йөри йөри, шәһәрнең үзәк урамнарына килеп чыкты һәм, өзлек­сез хәрәкәткә гаҗәпләнеп, метро станциясе янында басып торды. Бу — сул якта Кремль манаралары кү­ренгән, уңда  Горький урамы сузылып киткән Охотный ряд иде. Рөстәм, сул кулда күренгән югарылыкка ме­неп, «Москва» гостиницасы колонналарының берсенә сөялде. Аның күз алдыннан бер һәм ике катлы трол­лейбуслар, төрле-төрле автомашиналар, чуар, ләкин нәфис киенгән кешеләр уздылар. Бу Совнарком йорты иде. Безнең нәни каһарманыбыз шуларның бөтенесе­нә дә сокланып карап торды, ничаклы караса да, ка­рап туймады. Ул, Ленин музее яныннан үтеп, Кызыл мәйданга керде. Кергәч, кая карарга белмәде, аның күзләре югалдылар; көндезге кояш нурлары астында ялтырап торган мәйдан ташлары да, Кремль диварла­ры буйлап утыртылган япь-яшь чыршы агачлары да, әллә ничә манаралы җыйнак чиркәү дә — барысы берь­юлы күренделәр. Кинәт бу әйберләр югалып, күзләр кара мәрмәр таштвн салынган һәм гүяки тынлыкка чумган мавзолейга төштеләр. Рөстәм кабер янына кил­де; башын түбән иеп басып торды һәм, авыр сулап, алга таба китеп барды.

Кремль капкасын керүгә, ул, әллә нәрсәне хәтергә төшергәндәй, елмаеп куйды һәм ашыга-ашыга Кремль эченә керде. Капка янында сакчылар торалар иде, лә­кин Рөстәмне туктаткан кеше булмады. Ул бу минут­та нәрсә эшләвенә хисап бирерлек хәлдә түгел иде. Уй­лар, фикерләр берсе арты берсе йөгерделәр, нәни ка­һарманыбызның тәнен эсселе-суыклы иттеләр. Хәзер ул татлы тойгылар диңгезендә йөзә иде...

Һавада асылынып торган күзләр

Бу ике көн эчендә Рөстәм башыннан берсе-берсеннән кызыграк тоелган бик күп хәлләр кичте. Шулай, Кремльдән чыгып барганда, ул капка янында торган бер җиңел машинаны күрде дә, ишеге ачык булудан файдаланып, шунда кереп утырды. Машина аны әллә кая еракка, шәһәр артына алып китте. Янәшә утырган генерал юл буе ниндидер кәгазьләр һәм хәрби карта­лар белән мавыкты, ә Рөстәм Мәскәүне күзәтте. Алар аэродромда булдылар, зур-зур биналарга кереп чык­тылар һәм карт кына бер галимне котлау мәҗлесенә катнаштылар. Рөстәм белән утырып килгән генералны һәр җирдә олуглап каршыладылар. Рөстәм дә аның белән бергә котлау мәҗлесенә катнашты һәм туйган­чы сыйланып утырды.

Кремльгә   кайтып   кергәндә,   кичке   сәгать   җиделәр булган иде инде. Генерал күздән югалды. Рөстәм та­гын ялгыз калды һәм Охотный ряд чатында, Совнар­ком йорты белән янәшә бинага — Колонналы залга керде. Чөнки һәйбәт киенгән кызлар, хатыннар һәм ирләр шунда ашыгалар иде. Халык кая барса — Рөстәм дә шунда барды, халык белән бергә ул залда утырды. Монда ул концерт тыңлады, исемнәре радиода яңгы­раган һәм әнкәсе сокланып сөйләгән мәшһүр җырчы­ларны күрде. Аны аерата сихерләгән нәрсә —үзе бе­лән бер яшьләр чамасындагы ир баланың скрипкада уйнавы булды. Кайтып, Өтер Вәлигә сөйлисе иде шуларны дип уйлады Рөстәм.

Ул концерттан соң да залда калды һәм төнне шун­дагы йомшак кәнәфиләрнең берсендә уздырды. Мин аның залдан озак чыга алмыйча борчылып йөрүен, иртә белән бинаны җыештырырга килгән хезмәткәр ха­тыннарның һавада асылынып торган күзләрне күреп: «Нәрсә бу да ни бу?» — дип куркытуларын язып тор­мыйм. Андый вакыйгаларның барысын да яза баш­ласаң, кәгазь җитмәс. Безне кызыксындырган һәм ки­ләчәктә әһәмияте зур булган төп вакыйгага тизрәк җитәсем килә.

«Һавада асылынып торган күзләр могҗизасы»ннан соң Рөстәм Яков Михайловичны эзләп тапты. Ул аның белән очрашуның беренче минутында, күзләрен учы белән каплап:

—  Син мине күрәсеңме? — дип сорады.

—   Юк,— диде начальник. Рөстәм күзләрдән кулын алды.

—  Ә хәзер?

Начальник утырган урыныннан сикереп торды.

—  Мин һавада йөргән ике чем-кара күз күрәм. Си­нең күзләрме бу, Рөстәм?

—  Әйе, минем күзләр, Яков абый.

Күзләр бер югалдылар, бер күренделәр, бер югары күтәрелделәр, бер түбән төштеләр.

—  Әйт, Яков абый, ни бу, иске хәлемә кайта баш­лавыммы әллә? Миңа хәзер урамда йөрүе дә хәтәр. Миннән кешеләр куркалар. Мин кояштан курыккан кеше  шикелле күзләремне каплап йөрергә мәҗбүриен.

—  Кайгырма, Рөстәм,— диде Яков Михайлович.— Хәзер мин сине бик зур бер галим янына алып барам. Ул безгә бөтенесен дә аңлатып бирер. Ризамы?

—  Кем соң ул? Тагын берәр бәлагә очрамаммы?

—  Очрамассың.    Без    бара    торган    галим — үсемлекләр патшасы академик Караваев. Профессор Бог­данов миңа аның турында әллә ниләр сөйләп бетерде. Дөньяда ул белмәгән үсемлек бик аз булыр, имеш. Аның, имеш, үзе уйлап тапкан, үзе тәрбияләп үстер­гән йөзләрчә өр-яңа үсемлеге бар. Үзе химия белән фи­зиканы да бик яхшы белә, имеш. һәрхәлдә, аның белән очрашу безгә зарар итмәс дип уйлыйм.

— Киттек, алайса...

Карт галим аларны төрле-төрле гөлләр, чәчәкләр, үсемлекләр белән тулган, хуш ис аңкып торган лабо­раториядә кабул итте. Күрәсең, Яков Михайлович ал­дан сөйләшеп куйган: академик аларны, хуш килә­сез, мин сезне көттем, дип, үзенең кабинетына алып керде.

Миңа Рөстәм Асадуллин вакыйгасы уңае белән Яков Михайловичны берничә мәртәбә күрергә туры килде. Минем аның белән Рөстәм турында төннәр бу­енча сөйләшеп утырганым бар. Рөстәмне ул үз бала­сын яраткан кебек ярата иде... «Иде» дим. Чөнки мин бу юлларны язып утырганда, Яков Михайлович... хәер, анысы турында соңыннан, нәүбәт җиткәч тасвир итәр­мен.

Мин Яков Михайлович «Язмалары» белән таныш­тым һәм анда академик Караваев белән очрашуга ба­гышланган берничә сәхифә таптым. Хикәянең табигый дөрес агылышын бозмастан, хәзер мин шул «Язмалар­дан» беренче күчермәне биреп үтәм. Дәфтәр тышында «Я. М. П. язмалары» диелгән. Начальникның фами­лиясе Подгорный иде, шуңа күрә «Я. М. П.» хәрефлә­ренең Яков Михайлович Подгорный сүзләренең баш хәрефләре икәнлекләренә шигем юк. Мин дә «Я. М. П. язмалары» дип алам.

14нче бүлек. Рөстәм маҗаралары. «Я. М. П. язмалары»ннан беренче күчермә.