Рөстәм маҗаралары. Һава!..

Беренче бүлек

Барлык бүлекләр

Эшелон Ч. станциясенә килеп туктады. Солдатлар вагоннарны бушатырга керештеләр. Алар, янгыннан ке­шеләр коткарган шикелле, кызу эшләделәр. Эшелон килеп туктауга егерме-утыз минут үткәндерме, полк юлда тузан күтәреп китеп тә барды.

Кояш баеган чак иде. Күк, өсте алынган сөт төсле, зәңгәрсу. Бәрәңге бакчалары һәм котырып үскән арыш­лар өстеннән кичке җил искәләп куя. Бу күренеш, бер караганда, диңгез дулкыннарын хәтерләтә. Җиләс дул­кыннар, гүяки берсен-берсе куып җитәргә тырышып, ашыгып-ашыгып йөгерәләр, йөгереп җитеп берсе өстен­нән икенчесе сикереп үтәләр.

Фронтмы бу? Анда-санда борын очлары күренеп куйган зениткаларны, юл буенда очраган «щель» күр­сәткечләрен һәм тузанлы юлдан күтәрелеп, тирә-якка чәчрәгән, туфрагы корымдай кап-кара күренгән яңа воронкаларны искә алмаганда, фронт монда түгел, әле еракта бугай дип уйларга мөмкин. Монда хәзергә туп түгел, мылтык аткан тавыш та ишетелми.

Ләкин бу шикле тынлык һәм тынычлык озакка түгел иде. Тузанга күмелеп барган гаскәр арасында кемдер: «Һава! Һава!» — дип кычкырды,     кайсыдыр     берсе:

 «В рожь!»—дип боерык бирде. Солдатлар: «Һава!» — дип кычкыруга, башларын югары күтәреп, күккә кара­дылар; «В рожь!» — диюгә, абына-сөртенә арыш арасы­на чаптылар. Юлда яфрак, агачлар белән күмелгән автомашиналар гына калдылар.

Безнең нәни каһарманыбыз Рөстәм дә арыш арасы­на чапты. Аның җанын бер үк вакыт курку да, кызык­сыну да биләде. Ул алда нәрсә буласын ачык белмәсә дә, ниндидер бер дәһшәтле хәл көтте. Аның белән янәшә ике солдат поскан иде, ялгызына гына күңелсез булганга күрә, ул шулар янына шуышты һәм, күккә караган хәлдә, аларның сүзләренә колак салды.

Ике солдатның берсе — типсә тимер өзәрлек таза, әкиятләрдәге батырлар шикелле эре сөякле, түгәрәк тыныч йөзле, карт солдат иде. Ул иң элек, һава ничег­рәк икән дигәндәй, күкне күзәтеп алды, аннары өсте­нә кунган тузаннарны кагып төшерде, кесәсеннән көз­ге кисәге чыгарып, пөхтә үскән сары мыекларын һәйбәтләп төзәтте һәм, ике-өч сәгатькә ялга тукталган ке­ше шикелле, ипләп ятты. Икенчесе урта буйлы, озын­ча ач яңаклы, кара тутлы яшь солдат иде. Карт сол­дат рәхәтләнеп ял итеп ятканда, бу, әле тез өстендә торган хәлдә, һавадан нидер эзләп маташа иде.

—  Таптыңмы? — дип сорады карт солдат.

—  Нәрсәне?

—  Белмим. Нәрсә эзли идең соң? Ашыкма, эзләмәсәң дә, «менә мин» дип килеп чыгар әле! — Карт солдат яшь солдатка борылып карады һәм аның тез­ләнеп утыруын күргәч, ятарга киңәш бирде: — Бүген төнлә поход зур һәм ашыгыч булачак. Аякларыңа ял бир.

—  Походның шундый зур буласын кайдан беләсең?

—  Син нәрсә, сугышка беренче тапкыр баруыңмы әллә?

—  Әйе, беренче.

Карт солдат бөтен гәүдәсе белән иптәшенә борыл­ды һәм баягы сорауга ашыкмыйча гына җавап бирде:

—  Белергә мин генерал түгел, белмим. Шулай бу­лырга тиеш дип кенә уйладым. Ни карыйсың, карама. Ята бир. Немец «рамасы» оча...

Бу вакыт зениткалар ата башладылар, һавада лып та лып ядрәләр ярылып, өзелеп калган болыт кисәк­ләре сыман төтеннәр күренде.

—  Мылтыклардан ату катгый рәвештә тыела!

Бу приказ яшен тизлеге белән солдаттан солдатка күчте. Ләкин шулай да, күрәсең, кайсыдыр түзмәде, автоматтан берничә тапкыр аткан тавыш ишетелде.

—  Менә юләр!—дип, карт солдат икенче ягына борылып ятты.— Зениткалар бәреп төшерә алмаган­ны автоматтан атып төшермәкче була. Янәсе, батыр. Ахмак!

—  Атса ни була соң?

—  Ул да менә синең шикелле «атсам ни була» ди­юче бер ахмактыр әле. «Рама» — бик хәтәр самолет ул. Менә ул һавада шулай очып-очып йөри дә үзләре­нең бомбардировщикларына, фәлән станциядә эшелон тора, фәлән юлдан бара, фәлән төштәге арыш арасын­да гаскәр ята, бер ахмагы автоматтан атып сигнал яса­ды, дип радио аша хәбәр бирә... Ычкынды каһәрең. Шуны да бәреп төшерә алмадылар. Тәпи-тәпи йөгер инде менә хәзер... Юл кичәр өчен иң яхшы вакыт төн шул, төн.

Карт солдат ялгышмады:

—  Выходи, стройся!—дигән приказ яңгырады. Полк тагын юлга чыкты. Рөстәмнең тәҗрибәле карт солдаттан аерыласы килмәде — ул аның белән янәшә барды.

—  Кайсы якныкы? — дип сорады карт солдат. Рөстәм  сискәнеп куйды.  Ул, солдат аны күрде һәм аңа сорау бирде, дип уйлады. Инде нишләргә? Җавап кайтарыргамы, юкмы? Рөстәмнең үзенең дә кем белән булса да сөйләшәсе, тәҗрибәле солдатка сораулар би­рәсе килә иде. Ялгызына күңелсез ич. Күрәсең, күзләр­дән шикләнде һәм юри сорау бирде. Хәйләкәр солдат ул! Рөстәм, Казаннан, дип әйтер өчен иреннәрен кый­мылдата гына башлаган иде, яшь солдат:

—  Казан. Казаннан мин,— дип җавап бирде. Рөстәм күңелсезләнеп башын салды. Күңеленә оша­ган солдатка сүз кушудан да курыксын, имеш!

—  Татар, алайса? — дип карт солдат тагын сорау бирде.

—  Әйе, татар.

—  Ә мин рус... Сибиряк. Себердә булганың бармы?

—  Юк.

—  Алайса, син дөнья күрмәгән әле. Себерме? Се­бер ул — ярты Россия. Татарлар да күп анда.

Бераз дәшми торганнан соң, сүз тагын ялганды.

—  Хәсән Гумеровны ишетә белмисенме?

—   Юк.

—  Менә бит син  нинди. Синең белән сөйләшүе дә кыек. Себердә булмагансың. Хәсән Гумеровны да бел­мисең. Син нәрсә генә беләсең соң?

Яшь солдат үпкәләде булса кирәк, «бәйләнмәсәнә, зинһар!» дигән шикелле:

—  Мин бернәрсә дә белмим!—дип кырт кисте.

—  Ачуланма! Солдат салкын канлы булырга тиеш. Синең Себердә булмавыңа мин гаеплемени? Тайганы күрү — үзе ни тора... Ә Хәсән, Хәсән Гумеров — дус­тым, иптәшем иде ул минем. Без аның белән бергә су­гыштык. Менә бу медальне дә бергә алдык.— Карт солдатның күкрәгенә «Батырлык өчен» медале тагыл­ган иде.— Гумеров та Казаннан иде, ләкин ул сиңа охшамаган. Карап торырга менә мондый гына, кәрлә диярсең, ә үзе дөрләп янган ут инде. Госпитальдән гос­питальгә күчеп йөри-йөри адресын югалттым. Үлмәгән булса ярар иде. Ә синең исемең ничек?

—  Фатих Уразаев.

—  Уразаев — начар түгел. Мин — Федор Громов. Шәпме? — Карт солдат, нәрсәдер исенә төшереп, мы­екларын селкетеп елмайды.— Бервакыт шулай Мәскәү юлында атакага керергә туры килде. Атакага, Фа­тих дус, исән калам дип кермисең, бетте баш дип ке­рәсең һәм шуңа күрә дошманны мөмкин хәтле күбрәк турарга тырышасың. Ләкин үләсе килми, батырланыр­га тырышасың. Атакага да кердем, куркып калтырана да башладым. Ничек курыкмыйсың ди: уңнан аталар, сулдан приклад белән кизәнәләр, алдан штык белән чәнчергә торалар. Куркуымны басар өчен, мин үземә каршы килгән немецка: «Их ист сибиряк Федор Гро­мов!»— дип бөтен көчемә акырып ташландым. Күрми дә калдым, немец әллә куркудан, әллә минем сугудан авып төште. Шайтан белсен, кайдан миңа шундый көч, шундый гайрәт керде — немецлар миннән кача башладылар. Миңа карап дус та: «Их ист татар Хасан Гумеров!» — дип гайрәт чәчте. Немецлар татар сү­зеннән бик куркалар... Аска карап барма, башыңны югары тот! Менә шулай. Аякка җиңел була. Хәсән тү­земле егет иде. Борчылма, син дә күнегерсең...

Безнең нәни каһарманыбыз карт солдаттан күзлә­рен алмады. Аңа Федор Громов янында рәхәт иде. Лә­кин Рөстәмнең аяклары талдылар. Аның ял да итәсе, солдатларны да тыңлыйсы килә иде. Шулай да ары­ганлык җиңде: карт солдат сөйләп бетергәч, Рөстәм, соңынтын  куып  җитү уе  белән,  хәл  җыярга  туктады.

Аның  күз  алдыннан  кояшта  янган,  җилдә  чыныккан, өсләренә тузан кунган кара-кучкыллы солдатлар уздылар. Соңгы кояш нурлары астында алар бик мә­һабәт күренделәр. Солдатлар узып бетүгә, йөзеп бар­ган яшел агачлардан яфракларга күмелгән машиналар килеп чыктылар. Рөстәм, моңа куанып, шуларның бер­сенә менеп утырды.

Ләкин машинада озак барырга туры килмәде. Ул, аякларын салындырып, биш-ун минут ятып торырга өлгергәндерме, юкмы, тагын: «һава!» — дип, «Арыш арасына!» — дип бик каты кычкырган тавышлар яң­гырады. Юл, күз ачып йомганчы, бушап калды. Хәзер инде яфракка күмелгән атлар белән машиналар да читкә, юл кырыена борылып тын калдылар.

Иләмсез улау колакларны рәнҗеткәндә, Рөстәм, ялкаулыкка бирелеп, машинада утыра иде әле. Ул күккә карады. Анда бирегә таба, кыр казларыдай те­зелешеп, немец самолетлары очып киләләр иде. Берәү, өчәү, бишәү, унау... Рөстәм санап бетерә алмады. Зе­ниткалар ата башладылар. Самолетлар, тигез сафла­рын бүлеп, төрле якка таралыштылар. Менә берсе тү­бән төшеп китеп нидер ташлады һәм яңадан югары күтәрелде. Ул ташлаган әйберләр эре кыярларга ох­шасалар да, яшен ташлары шикелле «жж-е-жж-е» итеп дәһшәтле чинау белән чиный-чиный, җиргә төшеп коточкыч шартлау хасил иттеләр. Бомбаларның күбе­се эшелон туктаган станция тирәсендә һәм баягы арыш кырында ярылды. Ләкин бер-ике самолет Рөстәмнәр тукталган урынга да борылды. Рөстәмгә самолет аның баш өстеннән үк очып узган шикелле тоелды. Шартлаулы «кыярлар» ява башлагач, Рөстәм машинадан тәгәрәп төште һәм каты шартлау дулкыны аны башы белән тәгәрмәчкә бәрде. Кайдадыр якында гына кем­неңдер «әнкәй!» дип илерүе, кемнеңдер әрнүле ыңгы­рашуы ишетелде.

Биш-ун минутка тынлык урнашкан кебек булды, ләкин озакламый тагын шул ук хәл кабатланды. Рөс­тәм, бәрелгән ярасын тотып, солдатлар янына чапты. Ул ялгыз качарга хәзер курка иде инде. «Громовны табасы иде. Аның янында куркыныч булмас иде»,— дип уйлады.

Нәкъ шул вакыт:

— Безнекеләр! — дип кычкырган шатлыклы тавыш яңгырады.

Совет  самолетлары   күренү   белән,   немец   машиналары   койрыкларын   бордылар.   Ләкин   Рөстәм   көткән һава сугышы булмады.

Полк тагын юлга чыкты. Машиналарга яралылар­ны утырттылар. Рөстәм утырырга урын эзләгән арада, берьюлы берничә мылтыктан аткан тавыш ишетелде. Ул шунда атыш барган урынга йөгерде. Ара шактый ерак иде. Рөстәм килеп җиткәндә, солдатлар винтов­каларын күтәреп, башларын түбән салып китеп бара­лар иде инде. Алар кемнедер күмгәннәр, ахры, сау­буллашу залпы да шуңа ясалган булса кирәк: телеграмм баганасы янында яңа кабер тора иде. Рөстәм телеграмм баганасына кадакланган йолдызлы фанер тактасына карады. Анда «Фатих Уразаев» дип языл­ган иде.

17нче бүлек. Рөстәм маҗаралары. Кыенлыклар аша.