Сипкелле малай

Сабан туйлары гел шулай: элек башлап җибәрә алмый­ча сузалар, аннары бетерә алмыйча теңкәләре корый. Югыйсә, бу кечкенә генә авыл инде үзе, сөлге-тастымаллары һәм башка бүләкләре кичтән үк җыелган, яшьлә­ре — үзләренеке дә, кунакка кайтканнары да — тыпыр­дашып торалар. Сызгыр гына, шундук мәйдан корып, кө­рәшә башларга әзер кебек күренәләр иде.

(...)

Югыйсә, бөтенесе әзер: чуктай киенешкән яшьләр, чәчәктәге көнбагыш кырыдай, тирбәлеш, гармун тавышы белән транзистор бергә болга­нып гөрли, колга башында сөлге-тастымал, метр-метр сит­сылар, өр-яңа баш яулыклары җилдә җилферди-җилферди арып беткәннәр дә колгага уралып тынып калганнар. Ко­миссия членнары да урыннарында. Почетлы кунак итеп миңа да комиссия өстәленнән урын бирделәр. Ләкин макта­на алмыйм, урыным җайлы туры килмәде. Бер читтәрәк тасраеп утырам, яшь-җилкенчәк арасыннан укыпмы, мәк­тәп дәреслекләрендә рәсемемне күрепме, танышлар күп булып чыкты. Икешәрләп-өчәрләп тә, берәмләп-берәмләп тә гел ышкылып узалар. Кай арада пышылдашып китүләре дә колагыма керә:

—  Әнә, әнә, Фатих Хөсни абый шушы була инде...

Урынымның җайлы булмавы тагы шуннан: янымда гы­на батыр калган кешегә биреләчәк тәкә. Көн үтә кызу, тәкә симез, «толыбы» үз өстендә, эсселектән кая керергә белми бичара хайван.

—  Бар, әзрәк күләгәдә тор, хайван. Янасын бит! — дип, бәйләгән бавыннан тотып, скәмья астына — күләгәгә этәрәм тәкәне. Ләкин тәкә, сарык затыннан бит, комис­сия өстәле күргән нәстәме, тормый күләгәдә генә, чыга. Тагын пешә башлый.

Батырга дигән тәкә белән мәш килгән арада, абайламый да калганмын, кечерәк кенә буйлы, чандыр, кош күкәе төс­ле чуар-сипкелле, ерык авызлы — ерык авызыннан инглиз королевасының тәхетен саклап сафта торучы солдатлар кебек тезелгән тигез ак тешләре җемелдәшеп күренә — кыскасы, кыю бер малай тора янымда.

—  Фатих Хөсни дигән язучы абый шушы сез буласыз­мыни инде? — дип сорап куйды бу, чекрәйгән күзләрен чак кына да читкә күчермичә.

—  Мин булсам әгәр... Әллә берәр йомышыгыз бар иде­ме?— дидем мин, малайның үткен күзләренә мөмкин хәт­ле бирешмәскә тырышып.

—  Юк, бер йомышым да юк, малайлар сүзенә ышанмыйча гына килдем. Менә хәзер әйтергә дә була инде, Фа­тих Хөсни абый минем иске таныш ул, дип.

Һәм ялт юкка да чыкты әлеге «иске танышым». Шулай да күреп калдым, билләһи, күреп калдым: чая малай, җор малай, булдыра алырдай малай!

Шулай кыю тотышыннан, чекрәеп килеп танышуыннан ук күңелем сизеп калган иде, әлбәттә, йомышы булган икән. Минем читтәрәк утырудан файдаланып, бераздан тагын әйләнеп килеп басты бу. Ләкин бу юлы теге матур, тигез ак тешләрен күрсәтми, мөмкин чаклы җитди булып күре­нергә тырыша. Бәлки, шул җитди булып күренергә тыры­шуының бер галәмәтедер, бу юлы иңенә аскан фотоаппара­тын да, ничектер, күрсәтмәскә тырышкандай, арткарак шудырды, һәрхәлдә, минем, фотоаппарат асып бераз кыла­ныбрак йөри торган, асылда берничек тә рәтләп төшерә белмәүче мактанчык адәмнәрне өнәмәгәнемне белеп түгел­дер инде.

— Йомышым юк дип әйтүен әйткән идем дә, Фатих абый,—-дип, шактый ук олы сыман күренергә тырышып, янә суз башлады бу икенче килүендә,— ә йомышым бул­ганны әйтмәдем, оялдым... Дөресен генә әйткәндә, йомышым шул, Фатих абый,— ул, кеше ишетмәсен дигәндәй, тавы­шын кыса, миңа таба бер-ике адым якыная төште,— мин быел ун классны бетердем, даром что шулай чүрәкәй үр­дәк кенә булыйм. Хәзер инде аптыраган, мәктәпне отлич­нога бетердем, аттестатым да отлично, ә менә баш каткан: дальше кайсы уку йортының ишеген кагарга икән? Ка­гаргамы? Әллә колхоз эшендә генә калыргамы? Укып чык­кач та чутка санамаслар дип куркам, буй бәләкәй бит минем, күреп торасыз.

Әйе, күреп торам: кыюлыгы бар, сүзгә дә шома, җор­лыгы да юк түгел шикелле, иң сөйкемлесе — сипкеле. Укыта белеп укытсалар, чын кулга туры килсә, менә ди­гән жанровый артист чыгачак бу «чүрәкәйдән».

—  Алай булгач, ни... аттестатыгыз да отлично дисез­ме? — Хәзер инде минем хәл мөшкелгә әйләнде. Бирерсең берәр киңәш — ә ул алай булып чыкмас.— Сезгә, энем... исемегез кем дидегез әле?

—  Миңлехан... Миңлехан Яруллин,—дип ярып салды малай бусын. Әйтерсең, дөнья моңа хәтле Миңлехан Яруллиннарга тәмам коргаксып торган.

—  Алай икән,— дидем мин эчке елмаюымны малайга ничек тә сиздермәскә тырышып,— телгә дә бик чатылдап торасыз, төскә-биткә дә сөйкемсез түгел...

—  Ә... сипкелне әйтәсез, беләм. Бетерергә була ди аны.

Үземнең дә укыганым бар. Хәзерге медицинага соң сипкел бетерү...

—  Сипкел турында сүз кузгаткан кеше булмады ич әлегә,— дидем мин коры гына. Үз чиратымда минем бу сөйкемле малайга белгәнемчә акыл бирәсем килә иде.— Бәлки, сез шул сөйкемле сипкелегез аркасында... кыска­сы, йөрәгегез җитеп, тәвәккәлләсәгез, менә дигән жанро­вый артист чыгар иде сездән. Казанда бар театр училище­сы. Казанда бар культура институты... Әйтәсе килгәнем шул: Казанда кагардай ишекләр бар. Только менә дөрес әйтәсез: буй ягы ни... Кояшка бик алай сузылмагансыз. Туры әйткәнгә үпкәләмәгез.

—  Әй, абый, рәхмәт киңәшегезгә!—Малайның минем янда артык торырлык чамасы калмаган, малайның башы күктә иде.— Буйга исем китми, сәхнәгә менгәч үсәм мин. Мәктәп театрларында уйнаган бар.

Малай китте, мин тагы кояш астында маен кая куярга белмәгән бәйдәге тәкәне сакларга калдым. Шулай да ма­лайны бөтенләй үк күздән ычкындырмыйм, кай ягы белән-дер ул минем күңелне ауларга өлгергән иде инде. Хәер, минем яннан күп китмәде, аны берьюлы берничә кыз сы­рып алды. Киенгәннәр-ясанганнар, малайның иптәш кыз­лары булса кирәк, минем кебек тәкәллеф саклап торма­дылар, тыпырдашырга, йөдәтергә керештеләр:

—  Миңлехан... Миңлехан җаным, төшереп ал әле без­не карточкага. Көн саен сабан туе булмый, бергә мәктәп бетердек. Тиздән кайсыбыз кая таралышырбыз, сагынган­да карарлык бер истәлек калсын. Миңлехан истәлеге дип сагынып сөйләр идек үзеңне. Мәктәптә дә гел кырын-җарын йөргән булдың..

Кызларныкы да, әлбәттә, дөрес: киенгән-ясанган, кү­ңелләре көр, җаннары купшыган. Булган матур сүзләрен әйтеп, бәлки ирештерүләредер малайны, бәлки берәрсе-нең, мәктәптә бергә укыганда әйтергә кыймыйча, күңелен­дә саклап килгән ихлас сүзедер. Әмма егетебез җебеп төшмәде.

—  Теңкәмә тимәгез, кызлар.— диде ул өзеп кенә,— башка вакытта төшерсәм төшерермен, ә хәзер юк. Башы-аягы ике кадрым калды: берсе көрәштә батыр калучыны тәкә күтәреп китеп барганда төшерергә. Икенчесе — ба­тыр астына.

Һәм бүтән бер сүз дә өстәмичә, шундый елгыр, шундый сипкелле, җиңел сөякле малайлар гына ычкына ала торган җәһәтлек белән кызлар арасындагы «әсирлегеннән» чыгып тайды.

Мәйданны элек ачып җибәрә алмыйча сузганнар иде, ачып җибәргәч, өсте-өстенә тамаша күрсәтеп башны әй­ләндерделәр. Бер якта таяк тартышалар, икенче якта борыс өстендә капчык белән бәрешеп, берсен-берсе сугып тө­шерергә дип этләшәләр. Безнең алда гына, катыкка бит­ләре белән чумып, табак төбеннән бер сумлык көмеш тартып чыгарырга азаплану. Ә уртада көрәш — кайсына карарга да белгән юк. Көрәш дигәннән, көрәш булса ми­неке инде, бүтән тамашалар күзгә дә күренми. Әлбәттә, көрәшне элек малайлардан башладылар, аннары әкренләп «давайлар»ы чыкты. Аннары, каладагы кебек, исемлеккә үк язылып. Китте, китте көрәш кызып, миннән тәкә кай­гысы очты, янмагае, ник шунда көлгә әйләнми. Нишләтим, әти дә көрәшче түгел иде, югыйсә, миңа көрәш җене ка­гылган. Бүләк күп, екканына да бирәләр, егылганы да буш кул белән чыкмый. Шулай сайлана-сайлана, ахырда тазалары гына калды. Тракторчылар да шоферлар, тимер­челәр дә физкультура укытучылары. Арада зифа буйлы, көндәшенең биленнән кысып алу белән мускуллары резин туп шикелле уйный торган, кара тутлы берсе бар, яшь кенә үзе, әмма нык көрәшә. Башка кайберәүләр кебек, билдән алыша башлауга, үзе җиргә чүгеп, чалбар төбе бе­лән чирәм ышкып йөрми. Алай ышкылырга ирек тә бирми, билдән кысып алуы була, шундук күкрәк өстенә күтәреп менгезә. Чайкый берничә мәртәбә, уңга кизәнә, «Атты бу уңга, вәссәлам!» — дип торасың, ул арада сулга чөеп атып бәрмәсенме. Көч тә бар егеттә, сәләт тә җитәрлек, булма-са тик хәйлә генә юк та, хәрәмләшү, аяк чалу кебек мут­лыклары юк. Шунысы да мәгълүм булды: Казаннан кайт­кан егет икән, монда яклашып торучы авылдашлары, коры куаныч кычкыручылары гына юк. Казанның элеватор те­гермәндә эшләүче егет, дигән хәбәр таралды һәм шун­дук җор телләр арасында сүз дә китте.

—  Тегермәнне күтәрә торган җендер бу, кая моңа без­нең авылның яшь әтәчләре чыдасын.

—  Тегермән күтәрә дип тормадылар, узган ел Ләбә-җи сабан туенда шундый тотып аттылар үзен... Күзеннән утлар чәчрәгәндер.

—  Ут түгел, он диген, рас тегермәндә эшләгәч.

— Менә син күкәй складында эшлисең. Күкәйне чилә­тә дә, пешереп тә кимен куймыйсың булыр. Бар, чыгып кара алай дәртең булса, синнән нәрсә чәчрәр икән?

Дөресен әйткәндә, аптыраганнан бу шаян сүзләр, бө­тенесенең диярлек үз авылларын батыр калдырасылары килә. Шул ук вакытта, кайткан егет ягыннан «сукалаучылар» да бар. Шәп көрәшә, чиста сала — осталыкка кем сокланмасын!

Ниһаять, икәү генә калдылар мәйдан тотучылар. Әлеге кайткан егет тә, шушы авылдан чыгып та, күрше авылдагы трактор паркында эшләүче механик Җаббар. Сүз дә юк, Җаббарны яклаучылар күп, аның каравы теге егеттә көч-сәләт күбрәк булып чыкты. Рәттән ике мәртәбә йолкып алды Җаббарны, күкрәгенә күтәреп селкеп йөртте, атам дигәндә генә Җаббар, ачуым да килмәгәе, трактор хәтле авыр гәүдәсе белән моның өстенә ауды. Монда дөреслек­нең егет ягында икәнлеге сукыр түгел кешегә күренеп то­ра, ике мәртәбә күтәреп алучы ул, мәйдан буйлап селкеп йөрүче ул, ә Җаббарның хезмәте — кунак егетнең күкрә­гендә тирбәлеп йөрү дә соңыннан, теге атам дигәндә, өсте­нә лапылдап барып төшү булды. Шул җитә калды. Җаб­барны яклаучы авылдашлары, бигрәк тә тәкә итенә нәфес­ләрен сузучы кызмача агай-энеләре: «Булды!» да «Булды!», «Бүтән кермә!» дип мәйданны сырып алдылар. Тавыш-гау­га китте. Мәйданны алып баручы, җиңнәренә кызыл бәй­ләгән кешеләр шактый карт булып чыктылар, алар нәрсә­дер әйтеп караган булдылар, ләкин бу лепелдәүләр кыз­мача «агай-эне»нең акырынуы астында күмелә барды, өстәвенә мәйданны алып баручылар үзләре дә шушы авыл­ныкы иделәр...

Кыскасы, көнозын эсселектән әлсерәгән тәкәне Җаб­бар җилкәсенә салдылар, кайткан кунак егет, кулын­нан тастымалын ташламаган килеш, гаҗәпләнгән дә, ап­тыраган да кебек, ләкин ләм-мим сүз катмыйча урта бер җирдә торып калды. Дөресен әйткәндә, ул шулай матур итеп гаҗәпләнә белүе, ләм-мим сүз катмавы һәм, тасты­малын кулында тоткан хәлдә, урта бер җирдә басып ка­луы белән барыбыз алдында да чын батыр, ә теге, исерек агай-энеләре камалышында иңенә әлсерәгән тәкәне салып кайтып баручы Җаббар, гәрчә шушы авылныкы булса да,  кешеләргә  күтәрелеп  карарга  кыймаучы  куркак  иде.

(...)