Ка­зан хан­лы­гы­на сә­я­хәт

Без – бай та­рих­лы ха­лык. Бик күп дан­лы сә­хи­фә­лә­ре­без ара­сын­да Ка­зан хан­лы­гы чо­ры ае­рым урын би­ли.

Ка­зан хан­лы­гы (1438-1552 ел­лар­да, кай­бер чы­га­нак­лар­да – 1445-1552 ел­лар­да) Ур­та Идел­дә зур мәй­дан­ны би­ләп тор­ган. Көн­чы­гыш чи­ге Урал тау­ла­ры­на ба­рып җит­кән һәм Се­бер хан­лы­гы бе­лән то­таш­кан. Көнь­як­та Ну­гай Ур­да­сы­ның киң да­ла­ла­ры җә­е­леп кит­кән. Көн­ба­тыш чик­тә Су­ра ел­га­сы ак­кан, ә төнь­як чик Нок­рат һәм Ка­ма ел­га­ла­ры бу­ен­да­гы тай­га ур­ман­на­ры­на ка­дәр су­зыл­ган бул­ган.

И Ка­зан, нур­лы Ка­зан...

Дәү­ләт­нең төп хал­кы та­тар­лар бул­ган. Алар­дан баш­ка, чу­аш, ма­ри, мук­шы, уд­мурт һәм баш­корт­лар да яшә­гән. Хан­лык­ның үзәк җир­лә­ре – Ка­зан ар­ты һәм Идел­нең көн­ба­ты­шын­да­гы Тау ягы. Баш­ка­ла­сы – Ка­зан, ке­че­рәк шә­һәр һәм ны­гыт­ма­ла­ры: Ар­ча, Алат, Ис­ке Ка­зан, Чал­лы, Ала­бу­га, Ла­еш, Ма­ма­дыш, Тә­теш.

Ди­ван бе­лән ки­ңәш ко­рып...

Дәү­ләт җи­тәк­че­се бу­лып Чың­гыз нә­се­лен­нән бул­ган хан тор­ган. Бе­рен­че хан Олуг Мө­хәм­мәт (кай­бер чы­га­нак­лар бу­ен­ча – аның улы Мәх­мү­тәк). Аның якын ки­ңәш­че­лә­ре – әмир­ләр гас­кәр бе­лән җи­тәк­че­лек ит­кән­нәр. Җит­ди мәсь­ә­лә­ләр­дә Хан Ди­ван бе­лән ки­ңә­шә тор­ган бул­ган. Сүз, бил­ге­ле, без ятып ял итә тор­ган ту­рын­да бар­мый. Бер төр­кем кү­ре­нек­ле ке­ше­ләр җы­е­лы­шып ки­ңәш­мә үт­кә­рә тор­ган бул­ган­нар. Ме­нә шул оеш­ма Ди­ван (со­вет, шу­ра мәгъ­нә­сен­дә) дип атал­ган.  

Ә ко­рыл­тай иң авыр ва­кыт­лар­да гы­на җы­ел­ган. Ан­да ру­ха­ни­лар, гас­кә­ри­ләр һәм га­ди ха­лык кат­наш­кан.

Ка­зан – сәү­дә шә­һә­ре

Ка­зан хан­лы­гын­да сәү­дә, биг­рәк тә тыш­кы сәү­дә зур роль уй­на­ган. Та­тар сәү­дә­гәр­лә­ре Мәс­кәү Ру­се, Кав­каз һәм Ур­та Азия, хәт­та Көн­ба­тыш Ев­ро­па ил­лә­ре бе­лән ты­гыз элем­тә­дә тор­ган­нар. Идел­нең Ка­зан­га якын Ку­нак (Гос­ти­ный) ут­ра­вын­да ел са­ен да­ны ерак­лар­га та­рал­ган Ка­зан яр­мин­кә­се уз­ды­рыл­ган. Шул за­ман­ның бер ке­ше­се: «Ка­зан­га бө­тен Рус илен­нән бай сәү­дә­гәр­ләр һәм ерак­тан бик күп чит ил ке­ше­лә­ре җы­е­лып ки­лә һәм кыйм­мәт­ле то­вар­лар бе­лән күп­ләп са­ту итә», – дип язып кал­дыр­ган. Сәү­дә­гәр­ләр «Бо­ха­ра­дан, Ше­ма­ха­дан, һәм дә тө­рек­ләр, әр­мән­нәр илен­нән, һәм дә баш­ка ил­ләр­дән» ки­леп йөр­гән. Чит ил сә­я­хәт­че­лә­ре дә рус елъ­яз­ма­чы­ла­ры­ның сү­зен рас­лый. «Ка­зан – сәү­дә шә­һә­ре, – дип язып кал­дыр­ган XV га­сыр­да яшә­гән Ве­не­ция сәү­дә­гә­ре Ио­са­фа­то Бар­ба­ро. – Ан­нан иф­рат күп сан­да мех чы­га­ры­ла, алар Мәс­кәү­гә, Поль­ша­га, Прус­си­я­гә һәм Фланд­ри­я­гә ки­тә». XVI га­сыр ба­шын­да яшә­гән Авст­рия дип­ло­ма­ты Си­гиз­мунд Гер­берш­тейн Ка­зан­га «Әс­тер­хан, шу­лай ук Фар­сы һәм Әр­мәнс­тан ба­зар­ла­рын­нан сәү­дә­гәр­ләр» ки­лүе ту­рын­да хә­бәр итә.

Кол-Шә­риф

Ка­зан хан­лы­гы­ның төп ди­не бу­лып ис­лам са­нал­ган. Мө­сел­ман­нар бе­лән сә­ет җи­тәк­че­лек ит­кән. Иң дан­лык­лы сә­ет­ләр­нең бер­се – Кол-Шә­риф. Ул Ка­зан хан­лы­гын­да зур урын тот­кан, сә­я­сәт­че бу­ла­рак, дәү­ләт эшен­дә кат­наш­кан.

2005 ел­ның 24нче ию­нен­дә Ка­зан­ның меңь­ел­лы­гы­на Кол-Шә­риф мә­че­те ка­бат­тан тор­гы­зы­ла. Аның си­гез ма­на­ра­сы бар. Гөм­бәз «Ка­зан бү­ре­ге» де­ко­ра­тив эле­мент­ла­ры, Идел буе бол­гар­ла­рын­да уңыш сим­во­лы – лә­лә чә­чә­ге бе­лән би­зәл­гән.

«Ка­зан та­җы»

Ка­зан хан­лы­гы чо­ры яд­карь­лә­рен­нән иң әһә­ми­ят­ле­се – юга­ры дә­рә­җә­дә­ге юве­лир­лык тех­ни­ка­сы бе­лән эш­лән­гән «Ка­зан бү­ре­ге». Ул Мәс­кәү крем­ле­нең Ко­рал­лар па­ла­та­сын­да сак­ла­на. «Бо­рын­гы Ру­сия Му­зеу­мы­ның та­ри­хи аң­лат­ма»­сын­да (1807 ел) тү­бән­дә­ге­ләр­не укыр­га бу­ла: «Бү­рек, пат­ша та­җы яки Ка­зан та­җы, ка­рал­тыл­ган кө­меш­ле ал­тын­нан эш­лән­гән, эн­җе һәм баш­ка зин­нәт­ле таш­лар бе­лән би­зәл­гән. Аңар­да 1 якут та­шы, 12 ал яхонт бөр­те­ге, 30 фи­рү­зә, 14 эн­җе бөр­те­ге, 22 ла­лә... пат­ша­ның хә­зи­нә­ләр сак­ла­вы­чы­на 1552 ел­да кер­де».

Сө­ем­би­кә-хан­би­кә

Сө­ем­би­кә – Ка­зан хан­лы­гы­ның соң­гы пат­ша­би­кә­се. Ка­зан­да хан­би­кә исе­ме бе­лән ике ис­тә­лек­ле урын бар. Сө­ем­би­кә ма­на­ра­сы һәм Сө­ем­би­кә бак­ча­сы. Бак­ча Ур­та Ка­бан бу­ен­да, хә­зер­ге Ар­хи­е­рей да­ча­сы ур­наш­кан җир­дә бул­ган. Сө­ем­би­кә бө­тен ту­ган-ту­ма­ча­сы бе­лән җәй көн­нә­рен­дә мон­да ял ит­кән.

Ка­зан­да са­лын­ган бар­лык ма­на­ра­лар­га да до­ку­мент бар, ә Сө­ем­би­кә ма­на­ра­сы­на та­был­ма­ган. Сө­ем­би­кә­нең «Хан ка­бе­ре­нә кор­дыр­дым ма­на­ра» ди­гән язуы бил­ге­ле. Шу­ңа та­я­нып, аны Са­фа­гә­рәй ка­бе­ре­нә ко­рыл­ган ма­на­ра ди­гән фа­раз да бар.

1990 ел­да бу гү­зәл ма­на­ра өс­тен­дә­ге ай тор­гы­зыл­ды. Та­тар хал­кы ел са­ен ма­на­ра яны­на Коръ­ән укыр­га йө­ри, шун­да җы­е­лып Хә­тер кө­нен үт­кә­рә.

Ка­зан Крем­ле сер­лә­ре

1.«К­ремль» ата­ма­сы та­тар­ча нин­ди сүз­дән ки­леп чык­кан? («Кир­мән»)

 2. Ка­зан­га ни­гез итеп бе­рен­че таш кай­да са­лын­ган? (Кремль­дә.)

3. Кремль­нең Спас ма­на­ра­сы кай­да ур­наш­кан? (Бе­рен­че Май мәй­да­нын­да.)

4. Ка­зан Крем­ле­нең кай­сы ма­на­ра­сы­на йол­дыз ку­ел­ган? (Спас ма­на­ра­сы­на.)

5. «Бу шә­һәр­нең Мәс­кәү­дән ка­ла бе­рен­че урын­да то­руы бә­хәс­сез. Ка­зан­ның зур пат­ша­лык баш­ка­ла­сы бу­луы кү­ре­неп то­ра» ди­гән сүз­ләр­не кем әйт­кән? (Ека­те­ри­на II.)

6. Ка­зан шә­һә­ре­нең иң бө­ек нок­та­сы кай­да? (Сө­ем­би­кә ма­на­ра­сы­ның җи­ден­че яру­сы са­на­ла.)

7. Кремль сте­на­ла­ры буй­лап сә­я­хәт ит­кән­дә күп­ме юл үте­лә? (1750 м)

Лилия Фәттахова әзерләде.