Яшел гигантлар

Бу сан, бил­ге­ле, үз­гәр­гән дә бу­лыр­га мөм­кин ин­де, чөн­ки тик­ше­ре­нү­ләр мон­нан бер­ни­чә ел элек уз­ды­рыл­ган. Бу тик­ше­ре­нү­ләр иң-иң би­ек агач­лар­ны исәп­кә алу өчен үт­кә­рел­гән бул­ган. Эз­лә­нү­ләр нә­ти­җә­сен­дә мо­ңын­чы ке­ше­ләр бел­мә­гән дөнь­я­да­гы иң би­ек агач­ны тап­кан­нар. Ул Төнь­як Ка­ли­фор­ни­я­дә үсә. Бик би­ек бул­ган­га агач­ка Ги­пе­ри­он дип исем куш­кан­нар.

Ги­пе­ри­он­ның би­ек­ле­ге – 116,07 метр тәш­кил итә (35 кат­лы йорт­тан да юга­ры­рак). Ка­зан­да­гы Сө­ем­би­кә ма­на­ра­сын­нан ике тап­кыр би­ек. 20 фил­не бер-бер­се­нең ар­ка­сы­на бас­тыр­саң шу­шы агач би­ек­ле­ге ки­леп чы­га. Бу ги­гант та­гын үсәр иде әле, аңа тук­ран­нар ко­ма­чау­ла­ган­нар. Алар  агач ба­шын­да бик күп ку­ыш­лык­лар ясап, аны зә­гыйфь­ләп бе­тер­гән­нәр.  Пәх­ле­ван агач­ка 800 яшь дип исәп­лә­нә. Аның кәү­сә кү­лә­ме – 502 метр куб.

Ги­пе­ри­он­ны тап­кан­чы иң зур агач дип Ст­ра­тос­фе­ра ги­ган­ты са­нал­ган. Аның би­ек­ле­ге – 113,1 метр. Хә­зер дөнь­я­да 110 метр­дан ар­тык бул­ган 15 агач кы­на бил­ге­ле.

 Ги­пе­ри­он – гел яшел бу­лып то­ру­чы сек­во­йя ага­чы. Ул бе­теп ба­ру­чы агач тө­ре, шу­ңа га­лим­нәр аңа бик игъ­ти­бар­лы. Ги­пе­ри­он­ның кай­да үсү­ен озак ва­кыт яше­реп кил­гән­нәр. Лә­кин хә­зер тех­но­ло­ги­я­ләр за­ма­ны бит. Бло­гер­лар, төр­ле ту­рист­лар агач­ны күр­гәч, аның яны­на ба­ру өчен тө­гәл марш­рут­ны блог­ла­ры­на, со­ци­аль чел­тәр­лә­ре­нә ур­наш­тыр­ган­нар. Агач­га игъ­ти­бар үс­кән­нәр үс­кән, аның яны­на ки­леп фо­то­га тө­шәр­гә те­ләү­че­ләр көн­нән-көн арт­кан. Ке­ше­ләр ур­ман аша агач­ка ка­дәр юл яр­ган­нар. Ти­рә як­та чүп­ләр кал­ды­ра баш­ла­ган­нар. Ги­пе­ри­он өчен бор­чы­лып бу ти­рә­гә ки­лү­че­ләр­гә 5000 дол­лар кү­лә­мен­дә шт­раф керт­кән­нәр. Шу­лай ук ги­гант агач­лар өчен ян­гын да бик кур­кы­ныч. Ур­ман ка­рау­чы­ла­ры һәр­да­им ги­пе­ри­он­ның «хәл»­лә­рен тик­ше­реп то­ра­лар.

Ге­не­ра­л Шер­ман

Ге­не­рал Шер­ман ди­гән агач иң би­е­ге бул­ма­са да пла­не­та­быз­да иң зур һәм иң авыр те­ре ор­га­низм бу­лып са­на­ла. Аның би­ек­ле­ге – 83,8 м тәш­кил итә, кәү­сә­се – 1487 м³,  авыр­лы­гы 1900 тон­на. Ге­не­рал Шер­ман АКШ­та­гы «Сек­во­йя» мил­ли пар­кын­да, Сь­ер­ра-Не­ва­да та­вын­да үсә. Парк­ның исе­мен­нән кү­рен­гән­чә, бу сек­во­йя ага­чы. Баш­та Ге­не­рал Шер­ман­га өч мең яшь ти­рә­се дип уй­ла­ган­нар, әм­ма соң­гы тик­ше­ре­нү­ләр нә­ти­җә­сен­дә аңа 2300-2700 ел бу­луы ачык­лан­ган.

2006 ел­ның кы­шын­да Ге­не­рал Шер­ман ага­чы үз ябал­да­шы­ның бер өле­шен­нән мәх­рүм ка­ла, ди­а­мет­ры ике метр ча­ма­сы, ә озын­лы­гы 30 метр бул­ган иң зур бо­та­гы сы­нып тө­шә. Агач ти­рә­сен­дә­ге кой­ма һәм аңа ил­тү­че юл җи­ме­ре­лә. Шун­нан соң да Ге­не­рал Шер­ман  пла­не­та­да иң зур агач ста­ту­сын югалт­ма­ган.

Ел са­ен ги­гант кәү­сә­се­нең ди­а­мет­ры 1,5 см га ди­яр­лек ар­тып ба­ра, бу исә биш яки ал­ты бүл­мә­ле йорт җит­ке­рер­лек агач кү­лә­ме­нә тиң икән.

Та­тарс­тан­да

Тә­теш ра­йо­нын­да­гы Озын Алан авы­лы янын­да Та­тарс­тан­ның иң атак­лы чыр­шы­сы үсә, ә тө­гәл­рә­ге - өяз дво­рян­на­ры баш­лы­гы ал­па­выт Мо­лост­вов­ның ута­рын­да, аның йор­ты янын­да. Бу утар­га су­гыш ге­рой­ла­ры, гу­бер­на­тор­лар, му­зы­кант­лар һәм та­ныл­ган га­лим­нәр ки­лә тор­ган бул­ган. Мо­лост­вов­лар Жу­ковс­кий, Пуш­кин, Даль, Ба­ра­тынс­кий, Толс­той, Горь­кий һәм хәт­та Ге­те бе­лән дә дус бул­ган­нар. «Тә­теш ягы та­ри­хы му­зе­е» мәгъ­лү­мат­ла­ры­на ка­ра­ган­да, чыр­шы 1887 ел­да Гер­ман Вла­ди­ми­ро­вич Мо­лост­вов та­ра­фын­нан Ан­то­ни­на Тав­ри­о­нов­на бе­лән 30 ел бер­гә го­мер итү­гә ба­гыш­лап утыр­тыл­ган. Чыр­шы­ның би­ек­ле­ге – 30 метр­дан ар­тык, аңа 135 яшь. 

Те­лә­че һәм Са­ба ра­йон­на­ры чи­ген­дә өч йөз ел­лык имән ага­чы үсә. Аның кәү­сә­се әй­лә­нә­се­нең озын­лы­гы – дүрт метр­дан ар­тык, ә агач­ның би­ек­ле­ге 35 метр­га якын. Әгер­җе ра­йо­нын­да­гы «Кич­ке­таң» та­би­гать ты­ю­лы­гы тер­ри­то­ри­я­сен­дә ме­нә ин­де дис­тә ел­лар буе ябал­да­шы зур баш­лык­ка ох­ша­ган га­җә­еп чыр­шы үсә. Элег­рәк ба­ла­лар­ны шу­шы чыр­шы тө­бен­дә зур аю яши дип кур­кы­та тор­ган бул­ган­нар. Ба­ла­лар, бил­ге­ле, аю­дан кур­кып ур­ман­га кер­мә­гән­нәр.

Рос­си­я­дә

Рос­си­я­дә үсү­че иң би­ек агач­лар – Се­бер кедр­ла­ры. Бу агач­лар 500-850 ел яши ала. Кай­бер кедр­лар 35-44 метр­га ка­дәр үсә. Кәү­сә әй­лә­нә­се га­дәт­тә 2 метр ча­ма­сы бу­ла. Се­бер кед­ры­ның чик­лә­век­лә­ре бик фай­да­лы. Бер агач­тан 12 кг га ка­дәр чик­лә­век җы­я­лар җы­я­лар. Әм­ма кедр­га чик­лә­век би­рер өчен 60 ел үсәр­гә ки­рәк әле. Ан­нан соң ин­де 3-10 ел са­ен мул уңыш җы­еп алыр­га мөм­кин. Бу агач­лар Көн­ба­тыш Се­бер­дә бик күп үсә­ләр, Көн­чы­гыш Се­бер­дә дә оч­рый­лар. Аны шу­лай ук Ка­захс­тан­да, Мон­го­ли­я­дә, Кы­тай­ның күп ке­нә про­вин­ци­я­лә­рен­дә дә кү­рер­гә бу­ла.

Бер агач – бер ур­ман

Сез­гә бер агач­тан тор­ган ур­ман­да бу­лыр­га ту­ры кил­гә­не бар­мы? Шун­дый ур­ман бар икән шул. Бер агач 1,5 гек­тар җир­не би­ләп ал­ган да, ур­ман бу­лып үсеп уты­ра икән. Бу мог­җи­за Һиндс­тан­да, һәм ул Бө­ек бань­ян ага­чы дип ата­ла.

Әл­бәт­тә, бу фи­кус бик га­ди агач тү­гел. Эш шун­да ки, ан­нан йөз­лә­гән һа­ва та­мыр­ла­ры ки­тә. Бу агач кәү­сә­сен­дә һәм бо­так­ла­рын­да бар­лык­ка ки­лә тор­ган мах­сус үсен­те­ләр. Һа­ва та­мыр­ла­ры үсә һәм агач­ка өс­тә­мә дым һәм тук­ла­ну чы­га­на­гы бу­лып хез­мәт итә. Бо­та­ни­ка­да үсем­лек­ләр­нең мон­дый һә­ва та­мыр­ла­ры чы­га­рып яшәү рә­ве­шен бань­ян дип атый­лар.

Һа­ва та­мыр­ла­ры бар­лык­ка ки­лү – тро­пик киң­лек­ләр­дә­ге үсем­лек­ләр ара­сын­да шак­тый киң та­рал­ган кү­ре­неш. Ә ин­де Бө­ек бань­ян оч­ра­гын­да алар те­рәк функ­ци­я­сен дә үти­ләр: алар бул­ма­са шун­дый зур ябал­даш­ны бер кәү­сә­дә то­тып то­ру мөм­кин бул­мас иде. Бө­ек бань­ян­ның 3000нән ар­тык һа­ва та­мыр­ла­ры бар, алар ин­де җир­гә тө­шеп ны­гы­ган­нар. То­ра-ба­ра алар­ның та­мыр­лар ка­лы­ная, зу­рая һәм үз­лә­ре үк агач кәү­сә­лә­ре­нә ох­шап ка­ла. Мон­да кил­сәң ябал­даш­ла­ры бе­лән то­таш­кан агач­лар­дан тор­ган әки­я­ти ур­ман­га эләк­кән ке­бек бу­ла­сың.

Бө­ек бань­ян ту­рын­да бе­рен­че ис­кә алу­лар XIX га­сыр­да ук оч­рый. Би­о­лог­лар исәп­лә­ве бу­ен­ча, аңа 200-250 яшь. XIX га­сыр ахы­рын­да бань­ян да­выл­лар­дан нык зы­ян күр­гән, нә­ти­җә­дә агач ике өлеш­кә ае­рыл­ган. Ә 1925 ел­да Бө­ек бань­ян­ның төп кәү­сә­се­нә яшен су­га, ул бик нык им­гә­нә. Шу­ңа кү­рә бу агач бү­ген ту­лы­сын­ча ябал­даш­тан һәм һа­ва та­мыр­ла­рын­нан то­ра.